Qoıylym daıyndyǵyn uıymdasytyrýshylardyń mindetteri
Bolashaq rejısserdiń teatrdaǵy jumys toptary men olardyń qoılym barysyndaǵy atqarar mindetteri týraly bilgeni durys. Sonymen, teatr ujymynyń qurylymy:
a) dırekııa jáne kórkemdik jetekshi;
á) shyǵarmashylyq quram – trýppa, rejıssýra, sýretshiler, rejısserlik basqarma (rejısserskoe ýpravlenıe);
b) mýzykalyq bólim – dırıjerlar, orkestrdiń artısteri, bıshiler men ánshiler toby (Qazaqstandaǵy mýzykaly teatrlardyń keıbireýinde ánshiler ansamblderi de bolýy múmkin);
v) ádebıet bólimi;
g) murajaı bólimi;
d) kórkemdik-qoıylym bólimi – sahna jumysshylary, jaryq berýshiler, tiginshiler (kıim, bas kıim, aıaq kıim) men kıim berýshiler, grımerlar, dybys operatorlary, býtaforııa men rekvızıt jasaýshylar, aǵash jáne temir ustalary, boıap óńdeýshiler, maket jasaýshylar, aýdıo-vıdeo operatorlary;
e) admınıstraııa bólimi – admınıstraııa, bılet kassasy, bıleterler, garderob qyzmetkerleri, órt qaýipsizdigi, kúzetshiler, tazalyq júrgizýshiler, býfetshiler;
j) ınjenerlik-qurylys bólimi – ınjenerler, tehnıkter, aǵash ustasy, qurylys jáne qosalqy sharýalardy atqarýshylar;
z) qarjy-josparlaý bólimi – josparaý, býhgalterııa;
ı) qyzmetkerler bólimi, jabdyqtaý bólimi, qoıma, turmystyq-áleýmettik bólim bolyp bólinedi.
Ár qaısysynyń atqarar mindeti ártúrli bolǵanymen, ortaq múddesi bir. Ol – qoıylym shyǵaryp, halyqqa qyzmet kórsetý.
Qoıylym daıyndyǵyn saýatty uıymdastyra bilý belgili bir toptyń jumyla ter tókkenine tikeleı baılanysty. Bul topqa rejısser men akterlardan ózge rejısserdiń kómekshisi, onyń assıstenti, shyǵarmashylyq quramnyń jetekshisi jáne ádebıet bólimi kiredi. Qoıylym barysynda olardyń atqarar sharýalary shash etekten ekeni daýsyz. Endi olardyń mindetterine qysqasha toqtala ketelik.
Rejısserdiń kómekshisi. Rejısserdiń oń qoly, sahna syrtyndaǵy senimdi ókili. Oryndaýshylar tobymen jáne akterlarmen aradaǵy dáneker bolatyn adam. Daıyndyq pen qoıylymǵa qatysýshylardyń barlyǵy úshin onyń aıtqany múltiksiz oryndalýǵa tıisti. Onyń bedeli – quqyqy men mindetine ǵana emes, qoıýshy rejısserdiń daıyndyq nemese qoıylym barysyndaǵy oǵan degen syılastyq, senimine de tikeleı baılanysty. Kóptegen rejısserlar, tipti akterlar da ózderinen ketken qatelikterin kómekshiden kórip, kárin tógip jatady. Bul túbegeıli durys emes. Teatrdaǵy ár qyzmetker meıli ol akter, meıli qarapaıym sahna qurýshy bolsyn óz mindetine jaýap berýi kerek. Olardan ony talap etý rejısserdiń kómekshisiniń mindeti. Ol óz kezeginde teatrǵa naǵyz berilgen, óz jumysyna sýretkerlik kózqaraspen qaraı biletin, uıymdastyrýshylyq qabiletke ıe janashyr adam bolýy kerek.
Ózine berilgen bılikti jemisti jumys úshin, ornymen, aıǵaı-shýsyz, asa mádenıettilikpen oryndaǵany jón. Mádenıettilik tanytý – tártipti bosańsytý, qatańdyq kórsetý – sholaq belsendi bop shoshańdaý emestigin saralaı bilgeni abzal. Oǵan teatrdaǵy qoılymdardyń búge-shigesine deıin bilýine týra keledi. Úıtkeni ol spektakldiń partıtýrasyn: akterden bastap, jaryq berýshilerdiń, mýzykaǵa jaýaptylardyń, rekvızıt qyzmetkerleriniń, sahna jumysshylarynyń ne isteýi jáne qaı ýaqytta, qalaı oryndaýy kerektigine deıin jatqa bilýge tıisti. Sahnadaǵy ótip jatqan is-áreketterdi asa muqııat baqylap otyrý, kezdeısoq jaǵydaıda jyldam sheshim qabyldap, birden kómekke kelýge daıyn bolýy kerek. Ózgeniń qatelikterin der kezinde túsindirip, qoıylymǵa nuqsan keltirmeýdiń joldaryn qarastyrýy shart. Jan Vılar rejısserdiń kómekshisin kezkelgen aýa raıynda óz ornynan tabylatyn keme kapıtanyna teńeıdi: «...azdap akter, kóbirek elektrotehnıkany túsinetin mehanık, eń bastysy oqyp-toqyǵany mol, daıyndyq sátindegi izdenisterdi belgilep jazyp otyratyn, qoıylym jasaýǵa kómek berýmen ómir súretin adam. Ol sýretshi de, músinshi de, joly bolmaǵan jazýshy nemese maqsatsyz jýrnalıst te emes. Ol – ózinshe bir rejısser. Teatr – onyń jep otyrǵan nany» – deıdi.
Daıyndyq barysynda kómekshi óz qolyndaǵy pesasyna qajetti eskertpelerdi, ózgertýlerdi belgilep, jazyp otyrý kerek. Spektakldiń premerasy bolǵannan keıin, pesanyń jańa varıantyn taza kúıinde qaıta bastyryp, trýppa jetekshisine tapsyrýy qajet. Spektakldi júrgizý kitabyna bárin tııanqty, ári anyq etip jazýy tıisti. Eshqashan eske saqtaý qabiletine senip júrýine bolmaıdy. Kezdeısoq jaǵdaı bolyp, spektakldi ózge bireýdiń júrgizýine qajet bolǵanda, kitaptaǵy partıtýra arqyly esh qıyndyqsyz jumys jasaı alatyndaı etip, túsinikti túrde jazýy kerek.
Qazir rejısserdiń kómekshileri túrli oryndaýshylarmen radıobaılanystar arqyly habarlasa alady. Mıkrofonmen sóıleskende de asa mádenıettilikpen, sypaıy sóılesken durys. Úıtkeni árbir orynsyz dybystyń akter úshin keri áserin tıgizerin túsinýi kerek. Qoıylymǵa qatysy joq sózdermen efırdi lastaýǵa múlde bolmaıdy.
Rejısserdiń kómekshisi spektaklge bir saǵat buryn kelip, akterlardan bastap qoıylym qyzmetkerleriniń daıyndyqtaryna deıin bárin tekserip, dekoraııalardy qabyldap alady. Akterlardyń kelý ýaqyty: birinshi bólimge qatynasatyndar spektakl bastalardan bir saǵat, ekinshi nemese úshinshi bólimdegiler on mınýt buryn kelýleri kerek. Keshigip jatqan nemese basqadaı bir jaǵdaıda rejısserdiń kómekshisine erterek eskertýleri qajet. Mundaıda akterlardyń kelgenin belgilep otyratyn kitapshanyń, teatrdyń qyzmetkerleri kiretin jerinde nemese jumys kestesi ilinetin jerde bolǵany onyń jumysyn biraz jeńildeteri anyq. Keshigip jatqan akterdiń sebebin bilip, shara qoldaný da onyń mindeti.
Spektakldiń bastalarynan jarty saǵat buryn barlyq oryndaýshylarǵa radıo arqyly qoıylymǵa 30 mınýt qalǵanyn jáne ózgede qajetti habarlandyrýlardy aıtyp eskertý jasaý, barlyǵynyń jınalýyna oń áserin tıgizedi. 17 mınýt qalǵanda sahnada bolsyn, zalda bolsyn tolyq tynyshtyq ornatyp, 15 mınýt qalǵanda birinshi qońyraý beredi. Ár qońyraý berilgen saıyn radıo arqyly akterlardy eskertip otyrýlary qajet. Ekinshi qońyraýdan keıin barlyǵy qoıylym qyzmetkerleri men akterlardyń óz ornynda ekenine taǵy bir kóz jetkizip tekserip shyqqany durys. Úshinshi qońyraýdan keıin barlyǵyn radıo arqyly eskertip baryp, spektakldi bastaıdy.
Antrakt ta (úzilis te) qoıylymnyń quramyna kiretin, akterlar men kórermenderge múmkindiginshe demalys beretin bólim. Úzilis – kórermenderdiń ózara qoıylym oqıǵalary týraly oı bólisetin, «endi ne bolar eken?» - dep, kelesi bólimdi kútetin sáti. Sahnada dekoraııalardy basqasha qoıý úshin nemese akterlardyń kıimi men grımine ózgerister jasaý úshin qajet. Bulardyń barlyǵyna qansha ýaqyt kerek ekenin rejısserdiń kómekshisi naqty bilýge tıisti. Mysaly: birinshi úzilis 20 mınýt bolsa, ekinshisi 15, úshinshisi 12, tórtinshisi 10 mınýt bolýy kerek. Biraq bul kúnderi ondaı kóp úzilisti qoıylymdar joq. Sondyqtan úzilister 15 mınýttan, keıde qoıylymnyń kórkemdik tutastyǵyn úzbeý maqsatynda úzilisiz bolyp júr.
Qoıylym týraly áser mýzyka oınalyp, jaryq ózgerip, shymyldyqtyń qalaı ashylýynan bastalady. Qalaı jabylýyna baılanysty oı túıindeledi. Demek, bul rejısser oıyn aıshyqtaıtyn taǵy bir shyǵarmashylyq sáttiń rejısserdiń kómekshisiniń sheberligine táýeldi ekenin umytpaǵan jón. Teatr ujymynyń mádenı deńgeıiniń ólshemi osy shymyldyq. Qupııaly shymyldyq qalaı bolsa solaı ashylyp, jabyla salmaıdy! Úıtkeni ol – kıeli ónerdiń qupııasyn saqtaǵan qasıetti shymyldyq! Demek, rejısserdiń onyń qalaı ashylyp, jabylýyna deıin oılastyrýy kerek. Spektakl sońynda qoıylymnyń qalaı ótkeni týraly eskertpeler dápterine tolyq jetistikter men kemshilikterdi kórsetip jazýǵa mindetti. Rejısserdiń kómekshisi – jumysy óte kúrdeli de aýyr, spektaklge jaýapty eń basty adam.
Rejısserdiń assıstenti. Onyń qoıylymnyń rejısserlik maqsatymen, keıipkerlerge qoıylatyn shyǵarmashylyq talaptarmen, mızansenalyq sheshimderimen, jaryq pen mýzykalardyń berilý ereksheligimen jaqsy tanys bolýy kerek. Daıyndyqtar kezinde zalda, rejısserdiń qasynda otyryp barlyq jumys barysyn ózine jazyp otyrǵany maqul. Qoıylymnyń qajetine qaraı ádebıet bólimimen, tarıhı qujattarmen tikeleı izdenister jasap, rejısserge kómektesýge, ádebıet bóliminiń meńgerýshilerimen birge bilgir mamandarmen akterlardyń kezdesýleri men suhbattaryn uıymdastyrýǵa mindetti. Rejısserdiń oǵan keıbir kórinisterdi daıynaýdy, akterlarmen birigip ózinshe bir izdenis sátterin tabýdy senip tapsyrýyna bolady. Biraq, ol qoıylym rejısseriniń kórkemdik sheshimin basty nazarda ustaýy kerek. Únemi rejıssermen aqyldasyp otyrǵany jón. Onyń ári akterlik, ári rejısser-ustazdyq qabiletke ıe bolǵany qajet. Spektakldiń barlyq detaline deıin jaqsy bilip, kereginde ekinshi quramdardy, nemese jańadan taǵaıyndalǵan oryndaýshylardy daıyndaıtyn adam. Spektakl kezderinde zalda kezekshilik etip, sońynan akterlardyń oınyna taldaý jasaýy kerek. Shyǵarmashylyq jaýaby mol qyzmet.
Akterlik quramnyń (trýppanyń) jetekshisi. Bul ózi kúrdeligimen qosa rahmeti joq jumys. Mindeti kóp bolǵanymen múmkindigi shekteýli. Ujymdaǵy árbir akterdiń jaǵdaıyn, qoılymdarǵa qatysýyn, kerek deseńiz bolashaqtaǵy shyǵarmashylyq taǵdyryn oılaıdy. Eń basty mindeti – shyǵarmashylyq qurammen tárbıe jumystaryn júrgizý. Olardyń teatr basshylyǵy aldyndaǵy advokaty men prokýrory. Trýppanyń sheberlik dárejeleriniń ósýine, eńbekaqy kóleminiń kóbeıýine, ataq-dárejelerdiń berilýine usynystar jasaýǵa quqyly. Rejıssermen birge qoıylymdarda qaı akter, qaı quramda oınaý kerektigin, aılyq qoıylymdardyń retin belgileıdi. Kóbine aılyq repertýardy admınıstratorlar men dırektorlar jasap júredi. Olardyń qoıylymdardan góri, tabysty kóbirek oılap ketetin tustary bolady. Tabys tabýdy ǵana oılap suranysqa ıe spektakldi tozdyryp nemese jaqsy spektakldi umyt qaldyrýǵa bolmaıdy. Kórkemdik keńestiń, basshylyqtyń uıymdastyrý otyrystarynda trýppa jetekshisi óz usynystary men eskertpe oılaryn qashanda aıtyp, qorǵaýy qajet.
Teatrdaǵy kóptegen máselelerdiń sheshimi trýppa jetekshisiniń quzyrynda bolmaǵanymen, ońdy sheshim tabýy onyń jeke belsendiligine kóp baılanysty. Akterdiń shyǵarmashylyǵyn bilikti túrde taldaı biletin synshydaı bolýǵa tıisti. Qoılymdy taldaý kezderindegi onyń pikiri dáleldi de, qomaqty bolatyny sózsiz. Akterlarǵa shyǵarmashylyq minezdeme berý de sonyń mindeti bolǵandyqtan, jazýǵa da ıkemdi bolǵany durys. Túrli sebepterdi syltaý qyp jumystan qalatyn nemese kóp suranatyn akterlar qaı teatrda bolmasyn barshylyq. Ondaılar úshin teatr basshylary trýppa jetekshisin jazǵyryp jatady. Tártip pen teatr qoıylymdarynyń kórkemdik dárejesiniń bıiktigi úshin qatańdyq tanytsa akterlar oǵan qyrǵı qabaqtyqpen renjip jatady. Raqymeti az jumys deıtinimizdiń sebebi osynda. Onyń teatrdyń jumysy úshin shyryldap júrgenin túsingisi kelmeıtinder qanshama deseńizshi...
Rejısser jáne dırektorlarmen birige otyryp jańa qoıylymdy shyǵarýdyń jumys kestesin jasaıdy. Afısha men baǵdarlamalardyń durys jazylýyn ádebıet bóliminiń meńgerýshisimen, der kezinde daıyn bolýyn dırekııamen birige otyryp qadaǵalaýy kerek. Bul mindetterdi ujymda rejısserlik basqarma bar bolsa, sol atqarýǵa tıisti. Onyń jumysynda eleýsiz eshteńe bolmaıdy. Bul teatrdyń negizgi basqarmasy, shyǵarmashylyq sheshim qabyldaıtyn ortalyǵy.
Ádebıet bóliminiń meńgerýshisi. Dırekııa jáne kórkemdik jetekshimen tize qosa otyryp teatr repertýarynyń qalyptasýyna úlken yqpal jasaıtyn tulǵa. Dramatýrgtarmen shyǵarmashylyq baılanys ornatyp, jańa, jaqsy pesalardyń teatr sahnasyna kelýine ter tógedi. SMI jańalyqtarynyń teatr úshin qajetisin ujymǵa jetkizip turady. Murajaı qyzmetkerlerimen birige otyryp repetıııalardyń stenografııasyn jazyp, foto-vıdeoǵa túsirip otyrsa, sońynda solardyń negizinde ǵylmı zertteýler júrgizip, kitaptar shyǵaryp jatqany qandaı abzal bolar edi. Qoıylymdardy taldaýlarǵa belsene qatysyp, aqparattyq-baspasóz ókilderimen teatr spektaklderi men akterlarynyń shyǵarmashylyǵyn qalyń jurtshylyqqa ýaǵyzdaýǵa mindetti. Daıyndyqtar barysynda qoıylymǵa baılanysty aqyl-keńesterin rejısser men oryndaýshy akterlarǵa aıtyp kómektesýleri kerek. Shyǵarmashylyq adamdardyń eńbegine kásibı túrde baǵa berý isine kelgende synshylyqpen qosa, teatr tarıhshysy, estetıkalyq talǵamy joǵary mádenıet ıesi, bilikti ádebıetshi, zerdeli psıholog bolýy shart. Mysaly M.Áýezov teatrynyń tarıhyna kóz jibersek M.Áýezov, As.Súleımenov, Q.Ysqaq, Á.Bópejanovalarda osy qasıetterdiń barshylyq ekenin baıqaý qıyn emes.
Teatr óneriniń damýy onyń jumys proessterin ǵylmı túrde uıymdastyrýda ekenin jaqsy bilemiz. Uıymdastyrýshylyq qabileti joǵary, janashyr basshyǵa teatrlar árqashan zárý ekenin kórip júrmiz. Búginderi sahnada ǵylmı-tehnıkalyq jańalyqtardyń qoldanyla bastalǵany jańa tehnıkalyq, ınjenerlik biliktilikti de qajet etedi. Olardy oqytyp daıyndaý isi kenjelep turǵan shaqta bar aýyrtpalyq rejısserǵa túsetini málim. Teatrǵa aralasy joq mamandy ýaqytsha shaqyryp, bir qoıylymǵa bolsada jumys istetken rejısserdiń óziniń kóńilindegesin mysaldarǵa súıenip túsindirgeni nátıjeli bolar edi. Mysaly 1980-jylǵy Moskva olımpııadasynyń ashylý jáne jabylý sáti adam fantazııasy men múmkindikteriniń sheksizdigin tanytsa, Pekın jáne Vankýverdegi olımpııada kompıýterlik grafıkanyń jetistikterin pash etti. Kıno áleminiń múmkindikteri qanshama! Birtindep bolsada osylardy teatrda qoldanyp júrmiz. Solaı bolǵanda da bir nárseni esten shyǵarmaýymyz kerek. Teatrdaǵy akter oıynyn eshqandaı tehnıkamen almastyrýǵa bolmaıdy. Olar akterdi eshqashan da almastyra almaıdy. Kıno men kógildir ekrandaǵy effektilerdiń barlyǵy kompıýterlik grafıkalarmen, tipti keıde akterlar atqarar jumystardy grafıkalyq beınelerdiń oryndaýlary tańdaı qaqtyrǵanymen rýhanı suranysty qanaǵattandyrmaıdy. Kórermen teatrǵa tiri keıipkerdi kórýge keledi. Jahandaý kelip, jasandy dúnıelerdiń qaptaǵan kezinde adamı qundylyqty kóppen birge sezingisi keledi. Joq degende qarapaıym adam retinde shattanyp kúlýdi, ne bolmasa muńdanyp jylaýdy ańsaǵanda teatrǵa keledi. Ol tek qana sahna óneriniń qolynan keler qudiret. Bizdiń qasıetti boryshymyz da osynda!
