Jańa qoıylymnyń daıyndyq jumystary
Jańa qoıylymnyń nátıjeli bolýy, daıyndyq jumystaryn naqty uıymdastyra bilýge baılanysty. Teatr basshylyǵy rejısser men sýretshiniń, kompozıtor men akterlardyń, t.b. izdenisteri men daıyndyqtaryna ketetin ýaqytty esepteı otyryp jospar jasaǵanda, pesanyń kúrdeligi de, ózderiniń oryndaýshylyq múmkindigi de eskerilýleri kerek. Rejısser óz kezeginde: «ústel basynda», «aqyryndap áreketke kóshkende», «sahnaǵa shyqqanda», dekoraııa, jaryq, mýzykalaryn qosyp «qoıylymnyń sońǵy daıyndyqtaryna» shyqqanǵa deıingi aralyqqa qansha ýaqyt ketetindigin durys esepteı bilýi qajet. Aıaq astynan kezdesip qalatyn kedergilerdi de oıylastyryp, qosymsha ýaqytty da josparǵa kirgizgeni durys. Árıne, aldaǵy jumys barysynyń qalaı bolaryn tolyq boljaý múmkin bolmas. Shyǵarmashylyq jumys, josparmen júzege asyratyn óndiristik oryn emes. Solaı degenimizben, qoıylymnyń daıyndyǵyn josparlap, júıli jumys tártibine baǵynýymyzǵa týra keledi. Bul shyǵarmashylyq toptyń «Uzyn arqan, keń tusaýǵa» salynyp júrýine múmkindik bermeı, belsendi túrde ter tógýin qamtamasyz etedi.
Daıyndyq proessin nátıjeli uıymdastyrý úshin rejısserlik qadamyn alǵash bastaǵan jas mamanǵa keńes retinde mynany aıtýǵa bolady: pesany oqıǵalar legi boıynsha kórinisterge bólip, ondaǵy qatysatyn rolder men oryndaýshylardy, epızodtardyń kólemderin qaǵazǵa túsirip, kestelep jazý kerek. Mundaı kesteden pesanyń qurylym erkshelikterin, qaqtyǵysytyń basy men sharyqtaý shegin jáne sheshilýin ańǵarý qıyn emes. Bul daıyndyqty durys uıymdastyrýǵa da asa paıdaly bolmaq. Mundaı kesteni akterlarǵa, rejısserdiń asıssentine, kómekshisine, trýppa jetekshilerine taratyp berýge bolady. Al, ekinishi kesteni rejısser ózi úshin jasaýy kerek. Onda:
- pesa týraly daıyndyqqa deıingi izdenis (zertteý),
- akterlarmen taldaý («áreketti taldaý» tásili jáne ózge oılardy ortaǵa salý),
- aqyryndap áreketke kóshý,
- mızansenalardy oılastyryp, tabý,
- tapqandaryńdy akterlaryńnyń meńgerýi,
- qoıylymdy jınaqtaý,
- sońǵy daıyndyqtar sııaqty jumys kezeńderi belgilenýi kerek.
Bul da jumys barysyn josparlaýǵa múmkindik beredi.
Daıyndyq barysynda ekinshi quramdaǵy akterlardyń da teń dárejede repetıııa alǵany maqul. Jalpy, mundaıda rejısserdiń akterlardy quramǵa bólmeı jumys istegeni durys. Spektakl shyǵar kezde ǵana kimder qaı quramda oınaıtynyn, ár oryndaýshynyń qoıylymdaǵy kóterer júgin qanshalyqty ıgergenine baılanysty belgilep, bárin birdeı oınatpaı bir-ekiden birtindep oınatý kerek. Daıyndyǵy nashar, keıipkeri pisip-jetilmegen akterdi asyǵys oınata salý, qanshama daryndy bolsada onyń shyǵarmashylyǵyna balta shabýmen birdeı. «Nashar akter» – degen atqa qaldyrý ekenin rejısserdiń túsingeni abzal. Ýaqyttyń tarlyǵyna baılanysty eki, keıde úsh quramdaǵy oryndaýshylarǵa birdeı repetıııa berý múmkindigi bolmaǵan jaǵdaıda, basqa quramdaǵy oryndaýshylardyń daıyndyqqa mindetti túrde qatysyp, kórip otyrǵany jón. Keıde, zalda otyrǵan ekinshi quramdaǵy akterlardyń sahnadaǵylardyń jasaǵandaryn aına qatesiz qaıtalap shyǵatyny bar. Qanshama jaqsy bolǵanymen odan sahnalyq beıne týmaıdy. Beıneni ár akter ózindik ereksheligine, túsinigine baılanysty jasaıtynyn umytpaýymyz kerek.
I.Týmanov, G.Tovstonogov, M.Zaharov, O.Efremov, A.Goncharov, Á.Mámbetov, t.b. kóptegen rejısserlar negizgi oryndaýshylardy eki quramda taǵaıyndamaıdy. Úıtkeni, ár akter jeke tulǵa bolǵandyqtan olardyń árqaısysyna jeke-jeke maqsat pen mızansena, jaryq pen mýzyka, kıim men grım, tipti bólek qoıylym jasaý kerek. Belgili bir jaǵdaımen spektaklge kele almaı (mysaly: aýyryp qalǵan) qalǵan akterdiń ornyna ne istemek kerek? Ondaıda, basqa akterdi qoıylymǵa tez arada kirgizý, barlyq oryndaýshylardyń jınaqylyǵyn qajet etedi. Ineniń ushynda júrgendeı hal keshedi. Muqııat bolýǵa tyrysady. «Ne bolar eken? Qalaı oınar eken?» – degen tolqý ústinde bolady. Mine, bul qoıylymnyń bıik dárejede ótýine de oń áserin tıgizeri sózsiz. Óz kezeginde mundaı qajettilik oınaǵan akterdiń jańa bir qyryn ashýy da múmkin.
Daıyndyq jumystary bastalyp, bolashaq qoıylym týraly uǵym qalyptasa bastaǵan shaqta dekoraııanyń maketi men kıimderdiń eskızderi de daıyn bolady. Olardy qabyldaý kezinde rejısser men sýretshi mundaı sheshimge ne úshin kelgenderin aıtyp qorǵaıdy. Tehnıkalyq jaǵynan qalaı jasalý kerek ekenin qoıylym bólimderimen aqyldasady. Eshteńeni umyt qaldyrmaı, qolǵa ustaıtyn usaq buıymdarǵa deıin talqylap, tizimderi men chertejderin jasaıdy. Keıipkerlerdiń portrettik beınesi aıqyndalǵan tusta grım týraly (parık, saqal-murt, t.b.), rejısser, akterlar, sýretshi, grımerlar bolyp aqyldasa otyryp izdengeni jón.
Daıyndyqtyń áreketke kóshý kezeńinde repetıııa ótetin jerdiń bolashaq dekoraııaǵa laıyqtalyp bezendirilgeni durys. Munyń belgili bir dárejede mızansena qurýǵa, oryndaýshylardyń sahnadaǵy bolashaq dekoraııany tez meńgerýine jeńildik týdyrady. Sondaı-aq, qajetti rekvıztter men kıim kıip daıyndalýdyń keıipker beınesin izdeýdegi úlesi zor bolmaq. Bir sózben aıtqanda bul kezeńdegi daıyndyqty, sahnadaǵy tolyq bezendirilý shartyna jaqyndatý.
Dekoraııalar daıyn bolǵan sátte rejısser ony sahnaǵa quryp, kem-ketigin túgendeý úshin qoıylym bólimderine múmkindik berip, óziniń sońǵy talap-tilekterin aıtýy kerek. Sahnaǵa beriler jaryqtyń partıtýrasyn: mızansenalarǵa akterlardy qoıyp arnaıy izdestirý arqyl jasaý kerek. Bul kúnderi tehnıkalyq múmkindikterdiń bereri mol bolǵandyqtan, jaryqtyń atqarar mindeti orasan zor. Ár qoıylymnyń ózine tán erekshe jaryq berý tásili bolýy kerek. Úıtkeni, jaryq – kórkemdik oıdy júzege asyrar rejısser tásiliniń bir bóligi.
Sońǵy daıyndyqtardy (generalnye repetııı), dekoraııa, kıim, grım, jaryq, mýzyka, rekvızıttarmen esh toqtaýsyz ótkizý barysynda «ata-analar» men bılet taratýshylardy, foto-teletúsirýshilerdi, tilshilerdi shaqyrýǵa bolady. Olar erteńgi qoıylymdy «jarnama jasaıtyn» teatrdyń janashyrlary ekenin esten shyǵarmaǵan jón. Al, qoıylym týraly reenzııa jazýdy oılaǵan synshynyń rejısserdiń daıyndyq proessterine úzbeı qatysyp, oıyna qanyp, qoılymdy tolyq zerttep, zerdelep baryp jazǵany quba-qup bolar edi. Sonda ǵana synshy eńbeginiń ónerge qosar úlesi zor bolmaq. Bizde ókinishke oraı kóbine syn emes, tarıhty, qoıylym týraly taldaýdy emes, fabýlany jazatyn saýatsyzdyqty kóp kezdestirýge týra keledi. Teatr syny – ǵylmı turǵydan zertteý jáne teatrdyń ýaǵyzdaýshysy, qamqoryshysy. Arnaıy bilimdi qajet etettin qupııasy kóp, kúrdeli mamandyq. Rejıssýrany, akterlyq ónerdi, bezendirlýdi, t.b. tereń túsinetin bilikti de, bilimdi jan. Al, bizde ókinishke oraı bul mamandyqty reportaj jazatyndar maldanyp júr. Olar jazbasyn deýden aýlaqpyn. Jarnama retinde, óner áleminiń bir jańalyǵyn jurtqa jetkizýdiń joly retinde jazsyn. «Jaqsy nemese nashar qoıylym», «kósh júre túzeledi» degendeı, jattandy sózdermen shala-sharpy baǵa bermesin. Olaı etý qylmyspen barabar. Rejısser men oryndaýshylardyń oılaryna qansyn, pikirlessin, sonan keıin jazsyn. Qoıylymnyń baǵasyn kórermen halyqtyń beretinin umytpasyn.
Premera bolatyn kún – teatr ujymy óz eńbeginiń eń basty synshysy men qamqory bolyp sanalatyn kórermenine esep beretin, emtıhan tapsyratyn sáti. Rejısserdiń spektakl aldynda barlyq (akterlary, tehnıkalyq qyzmetkerleri bar) oryndaýshylarǵa sáttilik tileýi men keıbir sátterge kóńil bólý jónindegi talaptary, olardyń isiniń asa mańyzdylyǵyn sezinýi, jaýapgershiligin artyrady. Orynsyz qobaljýdyń qajeti joqtyǵyn túsindirý senimderin nyǵaıtyp, kóńilderine demeý beredi. Akterlardyń oıyny men qatar qosalqy bólim qyzmetkerleriniń uıymdasqan naqty jumystary rejısser oıynyń kórermenge óz dárejesinde tolyq jetýiniń basty kepili. Bul tusta birinsiz biriniń bolmaıtyny anyq.
