«ÁLEMDI DÚR SILKINDIRGEN ON KÚN»

(birinshi maqala)

EKSPO-2017 halyqaralyq mamandandyrylǵan kórmesi aıasynda Qazaqstannyń Eńbek Eri, kórnekti akter, rejısser, ustaz, qaıratker Asanáli ÁShIMOVTIŃ 80 jyldyǵyna arnalyp ótkizilgen Dúnıejúzilik I «Astana» teatr festıvaline sheteldik qonaqtar osyndaı baǵa berdi.

Bul kúnderi Elordamyz ózgeshe tynystap, erekshe jarqyrap, nuryn tógip tur. Elimiz tyńǵylyqty daıyndyqpen kópten kútken EKSPO-2017 halyqaralyq mamandandy­rylǵan kórmesi 9 maýsym kúni resmı ashyly­symen-aq halyqaralyq festıvaldar, baı­qaýlar, kórmeler, ózge de kóptegen mádenı, oıyn-saýyqtyq sharalar sherýi jalǵasyp jatyr.

Álem jurtshylyǵynyń nazaryna ilikken Astana­daǵy halyqaralyq mádenı sharalar­dyń ishinde shoqtyǵy bıigi – Dúnıejúzilik Birinshi «Astana» teatr festıvali bolǵanyna talas joq. QR Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń uıymdastyrýymen, qazaq óneriniń kózi tiri ańyzy, Qazaqstannyń Eńbek Eri, KSRO jáne QR halyq artısi, Memlekettik syılyqtardyń laýreaty, M.Áýezov atyndaǵy akademııalyq drama teatrdyń Kórkemdik jetekshisi, Qazaqstan Teatrlar assoıaııa­synyń tóraǵasy  Asanáli Áshimovtiń 80 jyldyǵyna arnalyp 17–26 maýsym kúnderi ótkizilgen mándi de mazmundy bul sharada ulttyq qundylyqtar,  ulttyq bolmys, ulttyq óner pash etildi.

Festıval Elorda kınoteatrlarynda ataqty A.Áshimovtiń 80 jyldyǵyna arnalǵan kınoaptalyqpen bastaldy. Bul shara mereıtoı ıesiniń ómiri men  shyǵarmashylyǵyna arnap«Qazaqfılm» AQ Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń tapsyrysymen túsiril­gen «Syr tunǵan aısberg» atty derekti fılmniń (rejısseri O.Baıalbaev) premerasymen ashyldy. Aptalyq aıasynda taǵy eki derekti fılmniń – «Sharaına-shyndyq she­beri» («Qazaqfılm» kıno­stýdııa­sy, rejısseri B.Qaıyr­bekov) jáne «Uly toı» (rejısseri A.Ábdik) tusaýy kesildi. Túsirilý formasy, zerdeleý sıpaty ár basqa fılmder keıipkerdiń aysy men tuysy aralas, taǵlymdy ǵumyryn ómir-óner aıasynda beıneleýge umtylǵan. A.Áshimovtiń qatysýmen túsirilgen kórkem fılmder kórsetilgen aptalyq Elorda turǵyndary men qonaqtary úshin jaqsy tartý boldy. Qalyń jurtshylyq A.Áshimovtiń kitaptary men kúndelikterin súıip oqıdy. Mereıtoı ıesiniń Máskeýdegi «Hýdojestvennaıa lıteratýra» baspasynan jaryq kórgen  Kúndelikter kitabynyń tusaýkeseri de osy kúnderge sáıkestirildi. Baspa dırektory, belgili jazýshy, Reseı ádebıet akademııasynyń akademıgi G.Prıahın mazmundy bul jınaqtyń tusaýkeseri Máskeýde de ótetinin aıtty.

Festıval saltanaty aldynda Beıbitshilik jáne kelisim saraıynda, Qazaqstannyń Eńbek Eri, halyq súıiktisi A.Áshimovtiń ómiri men shyǵarmashylyǵyna arnalǵan úlken kórme ashyldy. Kórnekti óner qaırat­keriniń jeke muraǵatynan,  M.Áýezov teatry mýzeıinen (jetekshilik jasaǵan N.Asanjanova) jáne  Jambyl oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıiniń janynan ashylǵan A.Áshimov shyǵarmashylyq ortalyǵynan (basshysy T.Sultangereev) kóptegen qundy jádigerler qoıylǵan, mazmundy da qundy eksponattarǵa baı, tutastaı alǵanda, mereıtoı ıesiniń ómir-óner belesterimen birge, qazaq teatr-kıno óneriniń tarıhynan da syr shertetin kóshpeli kórme jumysyn bastady.

Festıvaldiń saltanatty ashylýyna sheteldik qurmetti qonaqtar, sahnagerler,  óner jurtshylyǵy, zııaly qaýym ókilderi men qalyń kórermen qatysty. Saltanatta sóıle­gen QR Mádenıet jáne sport mınıstri A.Muha­medıuly festıval qatysýshylary men kórermenderdi A.Áshimov atyndaǵy I Dúnıejúzilik «Astana» festıvaliniń ashyl­ýy­men  quttyqtady.

– EKSPO-2017 halyqaralyq kórmesiniń mádenı baǵdar­lamalary aıasynda uıymdastyrylǵan bul festıval eń joǵary dárejedegi mereke, búkil teatr áleminiń úlken mere­kesi, halyqtyń merekesi. Elbasymyz Asanáli aǵamyzǵa már­tebeli «Qazaqstannyń Eńbek Eri» ataǵyn bergenimen taǵy da quttyqtaımyz,– deı kele, mınıstr myrza halyq súıispenshiligine bólengen A.Áshimovke arnalǵan festıval jumysyna úlken tabys tiledi.

– Óner – halyq elshisi , – dedi mereıtoı ıesi A.Áshimov sózinde. – Bul festıval elimizdiń mártebesi, ónerimizdiń mártebesi. Maǵan jasaǵan qoshemetterińizge, kórsetken qadir-qurmetterińizge úlken rahmet. Asa qadirli Elbasyna, halyqqa rahmet. Sizderdiń osy qoshemetterińizden, ystyq yqylas­taryńyzdan kúsh-qýat alamyn. Bul qoshemet-qurmet maǵan ǵana emes, ulttyq ónerge, meniń aıaýly dostarym, seriktesterim Ánýar, Ydyrys, Farıda, Esbolǵan, Nurmuhan, Ázirbaıjandarǵa degen qoshemet-qurmet. Ózderińizge usynylyp otyrǵan festıvaldik baǵdarlama sizderge rýhanı qýanysh syılaryna, álemdik teatr qaýymdastyǵyndaǵy  óz ornymyzdy aıqyndaýǵa jaqsy úles bolaryna senemin.

Álem tanyǵan tulǵa Áshimovti aıaqtarynan tik turyp  qoshemettep, qol shapalaqtarymen uzaq iltıpat bildirgen halyqtyń qýanysh sezimi zaldy kernedi. Bul ahýal festı­valdiń ár keshi saıyn qaıtalanyp otyrdy. A.Áshimovke degen jalpyhalyqtyq súıispenshilikti kórgen sheteldik qonaqtar osy atmosferanyń qudyretin tereń sezingenin festıval barysynda kóp aıtty. Sonymen álemdik teatr qaýymdastyǵy men Astana óner zaldarynan tabylǵan qalyń kórermendi Áshimov tulǵasy men óneri biriktirdi – kúnine eki spektakl, al, keı kúnderi kezdesýler, ózge de sharalar ótken festıval jumysy qarqyndy da qyzǵylyqty júrdi.

Elimizde osyndaı keń aýqymda, bıik deńgeıde birinshi ret ótkizilip, on eki teatr qatysqan festıvaldiń baǵdarlamasy qyzǵylyqty boldy. Eń aldymen atap aıtarymyz – qazaq­standyq bes ujym – «Astana Mıýzıkl», «Astana Jastar», M.Áýezov atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııa­lyq drama teatry, Q.Qýanyshbaev atyndaǵy akademııalyq mýzykalyq drama jáne  M.Gorkıı atyndaǵy akademııalyq orys drama teatrlary festıvalda elimizdiń sahna ónerin laıyqty tanytty.

Shetelden qatysqan segiz ujym – Latvııanyń Daýgavpıls teatry, Qytaı Ulttyq teatry, Germanııanyń Berlın drama teatry, Koreı Respýblıkasynyń «Mýlkıol» teatry, K.Jantoshev atyndaǵy Ystyqkól oblystyq mýzykalyq drama teatry (Qyrǵyzstan), Ia.Kýpala atyndaǵy Belarýs ulttyq akademııalyq teatry, Sh.Rýstavelı atyndaǵy Grýzııa memlekettik akademııalyq drama teatrlary ónerinen búgingi álemdik teatr ónerindegi úderister tanyldy. Sheteldik teatrlar  úshin bul sapar – qazaq elin jaqynyraq taný, ózderi úshin ózgeshe bir álemdi ashý saparlary bolǵandaı.

Festıvalǵa A.Áshimov tóraǵa, quramynda M.Krıstın Sırejol (Franııa), T.Mılkovskı (Polsha), I.Isra­fılov – (Ázirbaıjan), G.Prıahın (Reseı) jáne L.Chhar­tıshvılı (Grýzııa) syndy tanymal teatr jáne ádebıet mamandary bar salıqaly Qazylar alqasy tórelik jasady. Qyzǵylyqty qoıylymdar festıvali olardy da dúnıetanym, ónertanym kókjıegin  keńeıtýge bastaǵany sózsiz. Endi birer sóz festıvaldik sheteldik teatrlar qoıylymdar týraly.

                                                                                  ÁLEMDIK TEATRLAR TYNYSY
                  A.Rýtkevıch. Bóten mereke. Daýgavpıls teatry (Latvııa). Qoıýshy-rejısseri P.Plıavnıee.

Búgingi qazaq kórermenine latysh teatry beıtanystaý. Spektaklderin latysh jáne orys tilderinde qoıatyn   Daýgav­pıls teatrynyń 115 jyldyq tarıhy bar eken.  Bul san – kásibı teatr degenniń sınonımi de bolsa kerek, buǵan festıvaldik qoıylymdary dálel.«Bóten mereke» latvııalyq jas býynnyń jumysy. Teatrǵa kásibı jastardy tartýǵa «Keńistik-Daýgavpıls» halyqaralyq festıval-laborato­rııasynyń ótkizilýi yqpal etken. Jas rejısser P.Plıav­nıee  «Bóten mereke» tragıkomedııasyn jas aqyn, prozashy,  talantty dramatýrg A.Rýtkevıchtiń úsh novellasy boıynsha osy laboratorııa aıasynda qoıypty. Akterlerdiń aıtýynsha, spektakl sahnada týǵan, Agnessa qajetti ózgeristerdi  qolma-qol jazyp, ózi de jańa ıdelar qosyp otyrypty.

«Bóten mereke» hrestomatııalyq anyqtamadan kelgende, qazirgi zamannyń «kishkentaı adamdarynyń» taǵdyry arqaý bolǵan, adam balasynyń jan jalǵyzdyǵy týraly kúrdeli qoıylym. Bir-birimen sıýjettik baılanysy joq úsh oqıǵaǵa – saryn ortaq. Adamnyń birin-biri jatsynýy, tipti bálen jyl bir shańyraq astynda turatyndardyń birin-biri «kórmeýi», sezinbeýi… Latysh akterleri  monologtyń, monodıalogtyń sheberi me dersiz. Birinshi oqıǵa bastan-aıaq  jas qyzdyń monologyna qurylǵan. Aktrısa K.Veınshteına keıipkeriniń búkil psıhologııalyq ahýalyn  qarapaıym da shynaıy beredi. Ekinshi bólimdegi Kempir men Pesh salýshy, úshinshi bólimdegi erli-zaıyptylardyń oıyny da sondaı. Ekinshi oqıǵada kempir rólin oryndaıtyn aktrısa den­saýlyǵyna baılanysty Latvııadan ushyp kele almaǵandyqtan, teatr ótinishimen  rólge bir kún ishinde M.Gorkıı teatrynyń aktrısasy L.Krıýchkova engizilipti. Qazaqstandyq aktrısa úlken sheberlik tanytyp, teatr jurtshylyǵynan úlken alǵys aldy. Qazylar alqasy qoıylymdy jaqsy baǵalady.

Lasha Chhartıshvılı, I.Chavchavadze Memlekettik ýnıver­sıtetiniń zamanaýı grýzııa teatrlaryn zertteý ortalyǵy dırektory, ónertaný doktory: – Bul – ıntellektýaldy spek­takl, qoıylý ádisi kúrdeli, munda akterler úlken sheber bolýy kerek. Monolog óte kúrdeli janr. Birinshi bólimde jas aktrısa rólin jaqsy alyp shyqty. Úshinshi bólimde akter­lerdiń oıyny obrazdaryna dál kelip tur. Al ekinshi bólim­degi kórkem róli úshin qazaqstandyq aktrısa L.Krıýchkovaǵa úlken rahmet. Sheberlik degenimiz osy bolsa kerek.

T.Mılkovskı, Polsha IAST bóliminiń prezıdenti,  áde­bıet jáne teatr synshysy: – Spektakl úsh oqıǵadan turǵanymen, taqyryp ortaq. Jalǵyzdyq týraly pálsapalyq saýal týady. Akterlerdiń oıynyndaǵy garmonııa tánti etedi.

I.Israfılov, Ázirbaıjan Memlekettik ulttyq akade­mııalyq teatrynyń dırektory, ónertanýshy, professor: –  Qoıylym búgingi kúnniń ózekti  máselesin kóteredi. Úsh bó­lim­de de alyp bara jatqan oqıǵalyq qatar joq, soǵan qaramastan akterler keıipkerleriniń arasyndaǵy qarym-qatynasty, jalpy atmosferany sheber jetkizedi. Bárinde garmonııa bar.

M.Krıstıan Sırejol, Sorbonna ýnıversıtetiniń pro­fessory, ónertaný doktory: – Latvııa eliniń ónerimen birinshi ret kezdesip otyrmyn. Qoıylym qatygezdik pen bótendik, qoǵamdaǵy jatsyný týraly. Adamnyń jan dúnıesi týraly.  Oıyndy zal jaqsy qabyldady. Menińshe, spektakl teledıdarlyq sıtkom prınıpimen, tek basqasha mánerde  qoıylǵan.

                                                                              Beısana qaýyshý. Berlın drama teatry.
                                                       Mátin avtory jáne qoıýshy-rejıserler K.M.Horn, N.Mýtıch.

«Beısana qaýyshý» – zamanaýı drama. Berlındik nemis bıshisi, horeograf jáne oqytýshy Katarına Horn men bosnııa-serb drama jáne qýyrshaq akteri, bıshi jáne oqytýshy Nemanıa Mýtıchtiń shyǵarmashylyq odaǵy nátıjesinde qoıylǵan. Bos keńistik. Qoıylym qyz ben jigittiń ǵashyqtyq, bálkim, qumarlyq  bıinen bastalady. Áldebir kafe ne syra bary. Nemis qyz (K.Horn) jáne bosnııalyq jigit (N.Mýtıch), sonsoń oqıǵaǵa mýzykasymen atmosfera jasap, syrttaı baqylaýshy jalǵyz mýzykant (Ia.Novosel). Qoıylymda  eki el ókiliniń ómirlik jaǵdaılary negizge alyna otyryp, búgingi álemniń kókeıkesti máseleleri talqyǵa túsedi. Keıipkerlerdi túrli mádenıetter men dástúrler ókilderiniń arasyndaǵy túsinistik jáne óz elderi arasyndaǵy ótken kezeńdegi jáne qazir qalyptasyp otyrǵan saıası jáne áleýmettik ahýaldar jaǵdaıynda úılesimde ómir keshe alý máseleleri tolǵandyrady. Mysaly, Katarına ábden qurylymdanǵan, bári tek zańmen retteletin qoǵamnyń, al jany tabıǵılyqqa, tabıǵatqa qushtar Nemanıa soǵys zardabyn áli tartyp otyrǵan qoǵamnyń ókili. Keıipkerlerdiń ǵashyqtyq sezimderi jáne dúnıetanym, ómirtanymdaǵy alshaqtyqtardan týyndaıtyn renish, psıhologııalyq tartys bı jáne drama tilimen jetkizildi. Dramalyq bólikte eki dúnıetanym qatar sóıleıtin epızod qyzǵylyqty jáne áserli. Avtorlar horeograftar bolǵan sebepti me, bıge basymdyq berilgendeı. Qoıylym basyndaǵy bı tym uzaq jáne dramalyq mátinderdiń keı tustarda kórermenge estilýi qıyndaý boldy. Festıval baǵdarlamasyn túrlendire túsken spektakl týraly qazylar alqasynyń pikiri tómendegideı.

G.Prıahın, jazýshy, akademık, «Hýdojestvennaıa lıteratýra» baspasynyń dırektory (Reseı): – Sonaý 70-jyldary jertólelik teatrlar, keıinnen stýdııalyq teatrlardy kórgen edim. Qoıylym sony eske túsiredi. Negizgi kórkemdik quraly – bı. Soǵys, mahabbat, adamnyń ózin-ózi izdeýi. Menińshe, qyzǵylyqty qoıylym.

I.Israfılov (Ázirbaıjan) – Qazaq teatrlaryn kórdik, birshama tanym aldyq. Nemis teatrynyń spektakli bıge qoıylypty. Bul – HHI ǵasyr basynda bolǵan avangard. Seno­grafııa meılinshe jutań, árıne, maqsatty túrde. Demek, biz akterlik oıyndy baqylaımyz. Fılosofııalyq máseleler qarastyrylatyn qoıylymda rıtmoplastıka estetıkasy bar. Bı, qozǵalys – adamnyń ishki jan dúnıesi, al keıde dıalog.  Sahnalyq kvant – jaryq jarq etedi de, sezimder basqa deńgeıge kóteriledi. Kameralyq atmosfera bárin ustap tur, biraq, tez-tez aıtylǵan sóz jetpeı jatyr.

T.Mılkovskı, (Polsha): – Bı men sózdi biriktirý jandy dástúr. Kezinde teatrlar  úshin bıshi akter ıdeal edi. Bul jańa formadaǵy plastıka. Sizder óte jandy taqyrypty qozǵaǵansyzdar: ár túrli mádenıettiń adamdary ózin-ózi qaıtse tabady? Kúrdeli saýal… Biz spektaklderden  ár túrli estetı­kalyq baǵyttar  kórdik. Mysaly, qazaq spektakl­derinde bı ekspressııasy myqty bolyp keledi. Sizderde de bı myqty, sózdi de myqtylaý kerek edi.

M.Krıstıan Sırejol (Franııa): – Batys teatrlary bıge qaıta oralǵan sııaqty. Biraq, men batys jáne shyǵys teatrlarynan anaý aıtqan aıyrmashylyq kórgen joqpyn. Sóz, án men bı ekeýinde de bar. Bul qoıylymda bı men sahnalyq oıyn, ıaǵnı akterlik oıynnyń birligin kórdik. Degenmen de, sózden góri zamanaýı bıdiń qýattyraq shyqqany kórinip-aq tur.

                                                         Shekspır. Otello. Koreı Respýblıkalyq «Mýlkel» teatry.
                                                                                       Qoıýshy-rejısseri S.Hyn Ok.

Bul «Mýlkel» teatrynyń  Qazaqstanǵa ekinshi sapary. 2011 jyly  «Jibek joly» Halyqaralyq teatr festıvali baǵ­darlamasy aıasynda Almatyda, respýblıkalyq Koreı mýzy­kalyq komedııa teatrynda M.Gorkııdiń «Shyńy­raýdasyn» kórsetken. «Mýlkel» – koreı tilinde tolqyn degen maǵynany bil­diredi. Belgili koreı rejısseri Son Hyn Oktyń bastama­symen 2008 jyly uıymdastyrylǵan zamanaýı teatrda jas talanttar bas qosqan.  Koreı sahna ónerindegi jańa tolqyn, ózderiniń anyqtamalaryna qaraǵanda, sahnada  drama, bı, mýzyka, ádebıet jáne beıneqatar jáne t.b. paıdalana otyryp, jalpy oryndaýshylyq ónerge jańalyq engizý, oı men pálsapany «fızıkalyq tilmen» jáne qımyl-qozǵalys plastıkasymen berý baǵytyn ustanady. Festıvalǵa alyp kelgen «Otello»  qoıylymy da osy stılde qoıylǵan.

«Mýlkeldiki»  tragedııanyń meılinshe qysqartylǵan nusqasy. Ádette eki-úsh saǵat júretin qoıylym bir saǵatqa syıǵyzylypty. Negizgi konflıkt Otellonyń Iagonyń aldaýyna túsip, qyzǵanyshqa boı aldyrýy, aqyr sońy belgili. Spektakl sımvoldarǵa, bıge qurylǵan. Kostıýmder, ár  túrli qalyp alatyn matalar jaryqpen qubylady. Úlken ekran. Qara Aı.  Soldattar shyǵady. Bireýiniń shalbar-kostıými qan. Dezdemona shyǵady – qara kostıým – Emılııa. Otello, ja­nyn­da qara saıtan aınalyp júr. Quddy Kóleńkeler teatry. Kópshilik manekender sııaqty.  Qara Aı birtindep joǵalady. Oqıǵalar óz retimen júredi. Otello kúdik ala bastasa boldy, qara kıgender «Qorǵansyzdyń kúnindegi» Túnekteı, biraq ekranda Sulbalar bolyp  oǵan antalaı tap beredi. Biraq, qasiretti fınalda ádettegideı qaıǵy-qasiret shegý joq. Sahnanyń bir shetinde kebinge oraǵandaı Dezdemona, kelesi shetinde Otello jatady. Kórer kózge ádemi, plastıkasy, qımyl-qareketi, sımvoldary oqylatyn qoıylym, biraq, tragedııa deý qıyn.

Rejısser Son Hyn Okpen sóıleskenimizde, «Otellony» aldymen balet etip qoıǵanyn, sodan keıin balet pen dra­manyń sıntezin jasaǵysy kelgenin, postmodernıstik stıl­de sheshkenin, bul rette negizgi konepııa etip betoramaldy alǵanyn aıtty. Kezekti jańa qoıylymy eken, festıvalǵa shaqyrý alǵan soń ákelgen, áli de jetildire túspekshi.  Taǵy bilgenimiz – repertýary salmaqty eken. Álemdik klassıkadan Shekspırdiń «Gamletin», Gorkııdi, Chehovty, Ibsendi, Mopas­sandy sahnalapty. «Otellony» jańasha oqýdyń bul túrine pikirler estý  ózine qyzǵylyqty bolypty.   Al qazylar alqasy músheleriniń pikiri ekige jaryldy.

Asanáli Áshimov, Qazaqstannyń Eńbek Eri, Qazaqstan Teatrlary assoıaııasynyń tóraǵasy, qazylar alqasynyń tóraǵasy: – «Otello» Shekspırdiń kóp qoıylǵan tragedııa­larynyń biri. Qazaq teatrlary da qoıdy. M.Áýezov teatrynyń ózinde úsh ret qoıylǵan. Otello rólin alǵashqy qoıylymda Qapan Badyrov, 1964 jylǵysynda Sháken Aımanov, al sońǵy qoıylymda osydan úsh jyldaı buryn Erlan Bilálov oınady. Ár qoıylymda jańa traktovka. Al koreılik jas teatr múldem ózgeshe, ózinshe sahnalapty. Spektakldegi ıntrıga belgili, Shekspır keıipkerleri belgili. Materıal barynsha yqshamdalyp, negizgi tartys ǵana qaldyrylǵan. Jas býynnyń kózqarasy, osylaı da qoıyp kórýge bolatyn shyǵar. Endi synshylardyń pikirin tyńdaıyq.

T.Mılkovskı (Polsha):– Shekspırden bárin tabýǵa bolady. Munda sahnalyq áreket, senografııa organıkasy bar. Alǵashqy planǵa detaldar shyǵarylǵan. Motıv aıqyn, basty ıdeıasyn alǵansyzdar. Zulymdyq, túnek, túısik. Munyń bári jaryqpen berilgen. Spektakldiń jalpy ıntonaııasy men kóńil-kúıi berilgen. Ómirimde kórgen qysqa «Otello». Osylaısha da qysqa qoıýǵa bolady eken.

M.Krıstıan Sırejol (Franııa): – Qazirgi teatrlar mátindi bılep beretin boldy. Bul, tipti, tendenııaǵa aınaldy. Bul spektaklde mátindi beıimdeý problemasy da bar. «Otello» tym jeńildetilgen. Bı taptaýryndy kórindi. Dezdemona romantıkalyq HVIII  ǵasyrdyń keıipkeri, al Bıanka Karmen bolyp júr… Men qoıylymnyń dekoraııasy úshin rahmet aıtar edim.

I.Israfılov (Ázirbaıjan): – Qoıylym bir saǵat on mınýt júrdi. «Otello» úshin tym az ýaqyt desek te, spek­takldi qalaı qoıýdyń naqty reepti joq. Degenmen de, áý bastan-aq akterlerdiń asyǵys, birden nátıjege oınaıtyny baıqaldy. Ujym jas, sondyqtan da tilek retinde aıtarym – qoıylym tragedııa bolýy úshin dálel-dáıek qaldyrylmaǵan. Iago nege qarsy, osy belgisiz. Teatr óz nusqasyn usynǵan, rejısserlik tapqyrlyqtar kóp, akterlerde sheberlik bar, plastıka bar, qoıǵan mindetti oryndap júr, alaıda, spektaklde eń bastysy joq, tragedııa joq. Bul qoıylym azdap Shekspır, jeńil júredi, biraq tolǵandyrmaıdy.

G.Prıahın (Reseı): – Ońtústik Koreıa teatryn alǵash ret kórdim. Horeografııasy kóp jaıtty meńzeıdi. Grotesk bar, búginde otany bólek óz baýyrlaryna arnalǵan ustamdy parodııa. Qoıylymnyń astar-aǵynyn zal jaqsy túsindi dep oılaımyn.

Lasha Chhartıshvılı (Grýzııa): – Shekspırdiń HH ǵasyrda Anglııada, Italııada qoıylýynan doktorlyq eńbek jazǵan men úshin bul óte qyzǵylyqty qoıylym. Men de úlken shyǵarmany osylaısha bir saǵatta qoıýǵa bolady eken-aý dep oıladym. Spektakl stılıstıkasy fızıkalyq teatrǵa jaqyn. Rejısser ózderiniń baǵyttaryna saı, fızıkalyq qımyl-qareketterge ıek artady jáne konepııasy, kózqarasy kórinedi. Jaryq spektakl konepııasynyń quramdas bóligi, senografııada mata jaqsy oınatylǵan.  Shyǵysta mundaı teatrdyń bolýy men úshin tosyn syı. Teatrdy, rejısserdi  qyzǵylyqty eńbegimen quttyqtaımyn.

Óner merekesine Ortalyq Azııa teatrlarynan belgili qazaq jazýshy-dramatýrgy S.Dosanovtyń «Adamzattyń anasy» dramasymen Qyrǵyzstannyń K.Jantoshev atyndaǵy Ystyqkól oblystyq mýzykalyq drama teatry  qatysty. Teatrdyń kórkemdik jetekshisi D.Nurǵazıev sahnalaǵan qoıy­lym búgingi qoǵam, áleýmet úshin asa kókeıkesti jer máselesin kóteredi. Pýblııstik saryndy, qoǵamdyq-áleýmettik mańyzy bar qoıylym qyrǵyz eliniń belgili teatrynyń búgingi baǵytynan habardar etedi.

Festıvalǵa ár  túrli  estetıkalyq baǵytty ustanatyn sheteldiń teatrlar qatysqanyn joǵaryda aıtqanbyz. Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Mádenıet mınıstrligine qaraıtyn Ulttyq teatry  «Lýoch eli»  (H.Veırýo) atty zamanaýı áfsana kórsetti. Estetıkasy múldem basqa, akterleriniń daýsy spektakldegi tartysqa oraı óte ashyq, qýatty, sahna plastıkasy joǵary bolsa, A.P.Chehov atyndaǵy Máskeý Kórkem teatrynyń «Po jelisimen» spektakli bir akter teatry. Reseıde óte belgili esim, dramatýrg, teatr rejısseri, akter E.Grıshkove Edgar Ponyń mıstıkalyq áńgimeleri jelisimen qoıǵan, eki keıipker kezektesip jantúrshiktirerlik kúldirgi áńgimeler aıtatyn spektakl – akterlik oıyn bıigi.

Festıval qonaqtary men kórermenderi shetel teatrlarynyń repertýarynan úzdik degen spektaklderin kórýge múmkindik aldy. Belarýs memlekettik Ia.Kýpala atyndaǵy akademııalyq drama teatrynyń nemis dramatýrgy I.Laýzandtyń «Keńse» pesasy boıynsha spektakli, ataýynan bilinip turǵandaı, búgingi keńselerdegi tynys-tirshilik týraly. Jas rejısser E.Averkova sahnany túgelimen keńsege «aınaldyrǵan» – qat-qabat, biriniń ústine biri qoıylǵan, ulǵaıtylǵan A-4 formatty qaǵazdar, qap-qara oryndyqtar, zamanaýı keńseler atrıbýtynyń bárin tabasyz. Alyp bara jatqan sıýjet joq, esesine  osy keńsedegi bes qyzmetkerdiń  bir-birmen taıtalasy jáne qyzmet orny men spektakl boıy kórinbeıtin «qaharly bastyqtyń» aldynda óz mártebesi úshin kúresi barysyn tamashalaısyz. Belarýstyq  akterlerinde groteskke deıin jetetin  ansambldik oıyn bar.

Festıvaldiń sońǵy spektakli ataqty R.Stýrýanyń Sh.Rýs­tavelı atyndaǵy Grýzın memlekekttik akademııalyq drama teatryndaǵy «Marııa Kalas. Sabaq». Qoıylym  Beıbitshilik jáne Kelisim saraıynyń sahnasynda, ıaǵnı ótken ǵasyrdyń 50-jyldaryndaǵy ataqty opera juldyzy Marııa Kallas jas ánshilerge sheberlik sabaqtaryn ótkizetin «aýdıtorııada», sahnanyń eki jaǵyndaǵy úsh-tórt qatar oryndyqtarǵa jaıǵasqan kórermenniń kóz aldynda ótti. Kallastyń ótken ómiri, opera óneriniń bıik shyńyna shyǵý joly týraly  úzik-úzik estelikteri, baıansyz mahabbat, ókinishti tolǵanystary tutas bir monolog quraıdy. Ónerge kelgende ór, túri susty, talapshyl Kallas beınesin aktrısa L.Alıbegashvılı grýzındik akterlik mektep órneginde, bıik teatraldyq notada oınaıdy. Qoıylym kýlmınaııasynda operamen qoshtasyp, «La Skalada» sońǵy ret án shyrqaǵanda keıipkeriniń bar jan qasiretin sezinemiz. Stýrýa qoıylymy festıvaldiń jarasymdy sońǵy akkordy boldy.

Robert Stýrýa: «Asanáli Áshimov – uly akter!»

Birinshi Dúnıejúzilik «Astana» teatr festıvali A.Áshimovtiń shyǵarmashylyq keshimen qorytyndylandy. «Qazaqstan» konert zalynda ótken keshke jınalǵan jurtshylyq mereıtoı ıesine arnalǵan, jón-josyǵyn biz joǵary aıtyp ótken kórmeni endi osynnan tamashalady.  Kesh bastalarda jınalǵan qalyń jurtshylyq otbasy – aıaýly jary Baǵdat, uly Asanáli men qyzy Saǵınanyń ortasynda qyzyl kilemmen júrip kele jatqan Áshimovti erekshe qurmetpen qarsy alyp, sahna tórine shyǵardy. Keshtiń ashylý saltanatynda QR Mádenıet jáne sport mınıstri A.Muhamedıuly  sóz sóılep, festıvaldiń tabysty ótkenin atap ótti.

– Eldiń atyn er shyǵarady. Bizdiń elde úlken tulǵalar, uly óner ıeleri qashanda qadir qurmetke ıe. Elbasymyz babalar rýhyn jalǵastyrýymyz kerektigi týraly aıtqan bolatyn. Keshegi ata-babalarymyzdyń, alyptardyń jalǵasy Asanáli aǵamyzdyń toıyn Astana tórinde ótkizip otyrmyz, – deı kele, mınıstr myrza mereıtoı ıesine, festıval qonaqtaryna, jınalǵan jurtshylyqqa alǵysyn bildirdi. Osydan keıin mınıstr A.Muhamedıuly Túrki mádenıetiniń halyqaralyq  «TÚRKSOI» uıymynyń  Bas hatshysy D.Qaseıinov ekeýi A.Áshimovke túrki áleminiń mádenıetin damytýǵa qosqan úlken úlesi úshin Altyn medal tapsyryp, shyǵarmashylyq tabystar men uzaq ǵumyr tiledi.

Sahnaǵa  Grýzııanyń memlekettik Sh.Rýstavelı atyndaǵy teatrynyń kórkemdik jetekshisi, rejısser, ataqty R.Stýrýa kóterildi. Ol mereıtoı ıesi óneriniń dara sıpatyn Shekspırge súıene otyryp zerdeleı kele, A.Áshimovti uly akter dep atady jáne óziniń kelesi jyly ótetin 80 jyldyq toıyna shaqyrdy. Ataqty sahnagerdiń shynaıy lebizine yrzashylyq bildirgen Áshimov, óziniń kópten beri Stýrýanyń qoıy­lymynda Korol Lır rólin oryndaýdy armandaǵanyn, al mereıtoıǵa mindetti túrde baratynyn aıtty.

Bul keshte sahna Áshimov keńistigine aınaldy. Úlken de saltanatty zaldyń sahnasynda turǵan Áshimov pen ekran­daǵy «Syr tunǵan  aısberg» fılmindegi Áshimov qat-qabat syr shertti. Kórkem de derekti fılmderdegi jáne spektakl­derden kadrlar jalǵasyn taýyp, ustaz Áshi­movtiń shákirtteri – «Astana Opera», Q.Qýanyshbaev atyndaǵy, «Astana Mıýzıkl» teatrlarynyń jas akterleri sahnada jarqyldady.

Sháken Aımanovtyń ataqty «Jıyrma bes» ánine tebirengen zal akterdiń monologyn tebirene tyńdady.

– Ónermen órnektegen ómirimniń ótkenine kóz júgirtsem, oılaǵan oılarym emes, oınaǵan rólderim kóńilime jubanysh bola­tyn sııaqty. Qallekı – qazyǵym, Seraǵań – senimim, Sábıralar – tunǵan meıirimim, Shákender – shapaǵatym, Toqpanov pen Mámbetov – altyn qazyǵym edi. Bárin-bárin saǵynamyn, ónerdegi dostarymdy da saǵynamyn… Júrekjardy jyr-monologtan  Raıymbek, Ánýar, Esbolǵan, Nurmuhan, Ydyrys pen Farıdalar; asyl ana Tájihan, «jarqyrap kún de bolǵan, aı da bolǵan»  aıaýly jary, belgili opera ánshisi  Maıra, uldary Mádı men Saǵıǵa seziletin alapat saǵynyshqa zal da ortaq bolǵandaı edi.

Atalǵan akterlik esimderdiń barlyǵy da qazaq óneriniń qara shańyraǵynyń irgetasyn qalap, qazaq óneriniń juldyzyn jaqqan tulǵalar. Olardyń amanatyn arqalaǵan A.Áshimov kórkemdik jetekshilik etetin sol qara shańyraq M.Áýezov atyndaǵy akademııalyq drama teatry G.Gaýptman pesasy boıynsha ataqty «Ymyrttaǵy mahabbat» spektaklinen úzindi usyndy. «Teńizdiń dámi tamshydan» degenge saıǵanda, zaldaǵy jurtshylyq  bar ynta-shyntasymen sahnadaǵy kórkem oıynǵa den qoıdy. Bas keıipker M.Klaýzendi oryndaıtyn has sheber A.Áshimov oıynynyń bir sátin bolsa da kóńilge túıip alǵysy kelgendeı.

Keshtiń asa áserli tusy bala Asanáliniń sahnaǵa shyǵyp, ákesine arnap án aıtýy boldy. Áke jolyn jalǵas­tyratyn talantty perzentke qalyń jurtshylyq úlken bolashaq tilep otyrdy. Ákeli-balaly Asanáliler sahna ortasyna shyqqanda zal toly halyq ornynan turyp, qol soǵyp, qoshemet kórsetti. Zaldyń tynyshtalýyn biraz kútken Áshimov jurtshylyqqa qarata sóz aıtty.

– Toı, mereke, árıne, ár ýaqytta jaqsy. Búginde bizdiń elimizde, uly Qazaqstanymyzda búkilálemdik toı EKSPO ótip jatyr. Sol qýanysh – bárimizge eń joǵarǵy qýanysh. Bárimiz osy toıǵa qyzmet etýdemiz. Uly teatr óneriniń EKSPO aıasyndaǵy álemdik úlken toıy óz máresine tabysty jetti.

Árıne, bul kúnderi maǵan arnap jaqsy sózder aıtylyp jatyr, asyryp aıtylyp jatyr. Biraq, men endi 80-ge kelgen jasymda neniń artyq, neniń kem ekenin túsinemin. Sondyqtan  artyq jerin alyp tastaımyn da, sol ózime kerek paıyzyn alamyn ǵoı.(Zal dý kúldi)

Halqymyzdyń toıy kóbeısin! Osynda biz kelip búkilálemdik festıval jasap jatqanda, súıispenshilikpen on kún boıy bizdermen birge bolǵandaryńyzǵa, qadir-qoshemet­terińizge úlken rahmet. Eńbekterińiz jansyn, qýanyshta­ryńyz molaısyn. Úılerińizdegi bala-shaǵalaryńyzdyń qyzyǵyn kórińizder. Ósip kele jatqan jetkinshekter bizden asyp túsip, eldiń deńgeıin asqaqtatsyn, uly elderdiń qataryna qosylatyn bolaıyq.

Men EKSPO-daı álemdik sharany uıymdastyryp, bizdi osyndaı baqytty, jaqsy  kúnge jetkizgen Elbasyma qatty rızamyn. Ózimniń rahmetimdi aıtamyn. Osy óner merekesin  uıymdastyryp, kún-tún  jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı júrgen azamattarǵa rahmetimdi aıtamyn. Ózimniń Muhtar Áýezov atyndaǵy ujymyma, búkil teatr álemine, uly óner teatr áleminiń juldyzdaryna yrzashylyǵymdy bildiremin.

Qadirli qaýym, sizderdiń ystyq qol shapalaqtaryńyzdan artyq ataq joq. Qalǵan ataqtardy úkimet dárejelep retimen berip jatady. Ol da rahat, eńbegińniń jemisi. Men elge, ónerge qyzmet etemin dep Prezıdenttiń aldynda ýáde berdim. Aldaǵy ýaqytta da elimizdiń ıgiligi, Otanymyzdyń abyroıy úshin eńbek etetin bolamyn, búkil teatr qaýymy eńbek etetin bolamyz. Óner- qashanda eldiń, halyqtyń qyzmetinde!

Dúbirli óner merekesiniń qorytyndy sózi osy boldy.

*   *   *

Festıvaldiń jalpy atmosferasyn aýyzben aıtyp jetkizý múmkin emes. Qatysýshylar men qurmetti qonaqtar úshin ózge de mádenı baǵdarlamalar usynyldy. EKSPO-2017 halyqaralyq mamandandyrylǵan kórmesinde bolǵan sheteldik sahnagerlerge Qazaqstan pavılony óte unady. Festıval jurtshylyǵy Qazaqstannyń Ulttyq mýzeıinde ótip jatqan «Qytaı ımperatory ın Shıhýandıdiń «Terrakota áskeri» murajaıynyń,  Nıý-Iorktegi Nıkolaı Rerıh mýzeıiniń, sonymen qatar, Ulttyq mýzeı qoryndaǵy b.z.d. VII-II ǵ.ǵ. «Skıf altyny» túpnusqa artefaktarynyń halyqaralyq kórmelerin úlken yqylaspen tamashalady. Sahnagerler qaýymdastyǵynyń «Etnoaýylǵa» saparynyń ózi bir jyr.

Óner merekesi  qatysýshylardy da, on kún boıy Astana zaldaryn lyq toltyrǵan halyqty da úlken rýhanı qýanyshqa bóledi. Qalyń kópshilik barlyq qoıylymdardy qyzyq­taǵandyqtan, kórermendik tájirıbesi artty, demek, festıval qoǵamnyń mádenı qunary arta túsýine áser etti deı alamyz. Elimizdiń sahnagerlerine shyǵarmashylyq jaqsy tájirıbeler, ózin álemge ashýy bolsa, sheteldik sahna­ger­lerdiń elimizdi tanýy, bolashaq ónerlik, rýhanı baılanystar úshin óte mańyzdy boldy.

Festıval ardaqty tulǵasyn ulyqtaý arqyly ónerdi ulyqtaý, óner arqyly eldigimizdi, ulttyq daralyǵymyzdy ulyqtaý, rýhanı jańǵyrý merekesi dese jarasady. Sheteldik qonaqtardyń pikirin keltirer bolsaq, «álemdi dúr silkindirgen on kún» boldy.

Halyqaralyq aýqymdy bul shara «Qazaqstan-2050» Memlekettik Strategııasyna sáıkes, qazaqstandyq báseke­les­tikke qabiletti óner men mádenıet jasaý, álemdik qaýymdastyq ortasynan erkin oryn alý baǵytynda mádenıet salasynda júzege asyrylyp otyrǵan úlken jumystardyń jaqsy bir nátıjesi. Merekeli, berekeli osy on kún – qazaq óneriniń, Qazaqstan memleketiniń mereıin, mártebesin asyrdy. Respýblıka Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń ıdeıasy jáne bas bolýymen Qazaqstan Teatrlary assoıa­ııasyndaǵy teatr ujymdarynyń barlyǵy atsalysyp ótkizgen festıval, taǵy da qaıtalasaq, elimizdiń ımıdji úshin jumys jasaǵan asa aýqymdy rýhanı shara boldy. Eldiń rýhanı jańǵyrýy, ulttyq ónerdiń álemdik básekelestikke túsýi turǵysynan óziniń bıik mindetin oryndady. Uıym­dastyrýshylardyń aıtýynsha, bul festıval endi júıeli túrde ótkiziledi. Endeshe A.Áshimovtiń 80 jyldyǵyna arnalǵan «Astana»  I Dúnıejúzilik teatr festıvali týraly  birinshi maqalamyzdy festıval qonaqtarynyń lebizderimen túıindeımiz.

FESTIVAL QONAQTARYNYŃ LEBIZI:
Robert Stýrýa, Sh.Rýstavelı atyndaǵy Grýzııa memle­kettik akademııalyq drama teatrynyń kórkemdik jetekshisi, KSRO halyq artısi, Memlekettik syılyqtyń laýreaty:

Qazaqtyń Asanáli Áshimovteı uly akterin 80 jyldyq mereıtoıyna qatysyp, quttyqtaý men úshin úlken mártebe. 80 degen ońaı jas emes, qarapaıym adamnyń ózi úshin kúrdeli,  al artıst úshin bul eki ese qıyn da kúrdeli ǵumyr keshý degen sóz. Men Áshimovtiń qandaı ǵajaıyp artıst ekenin qaıtalap jatpaı-aq Shekspırdiń sózin esterińizge túsirgim keledi. «Teatrdyń… ómir-baqı aınymaıtyn bıik muraty – tabıǵattyń mańdaı aldynan shar aınany jarqyratyp ustaı bilý, shyndyq pen jan túrshiger jamandyqty aınaǵa túsirý, ár zaman tarıhynyń boıaý-qospasyz bolmysyn tanytý…» demeýshi me edi Gamlet. Áshimovtiń de ónerdegi ustanymy qashanda osyndaı. Sondyqtan ol qashanda uly.

Taǵy aıtpaǵym – bul bizdiń Qazaqstanǵa alǵashqy saparymyz jáne festıvalǵa  jolymyz túskenine óte yrzamyz. Munda qymbatty qazaqstandyqtardy ǵana emes, ózge de kóptegen elderdiń sahnagerlerin kórip qýandyq. Spektaklimiz kópshiliktiń kóńilinen shyqqan sııaqty, bul biz úshin baqyt. Aldaǵy ýaqytta teatrymyzben Astana men Almatyǵa gastroldik saparmen kelýdi oılastyramyz.  Izgi óner jáne qasıetti qazaq jeri bas qostyrǵan festıvalǵa aq jol tileımin!

M.Krıstıan Sırejol, Sorbonna ýnıversıtetiniń professor, ónertaný doktory:– Bul sapar meni baıytty. Qazaq elimen, ónerimen tanysýyma jol ashty. Asanáli Áshimovteı úlken tulǵanyń ónerin, bıik ónerdi ardaqtaıtyn, kóńili ashyq  halyqty kórdim. Qazaqstanda jaqsy teatrlar bar,  jaqsy akterler de az emes eken. Plastıka, sóz, án – bári kelisken. Olar sheteldik rejısserlermen jumys jasap kórý kerek. Festıvalda, ásirese, «Putqa tabynýshylar» spektaklinen erekshe áser aldym. Qazaqstan teatrlarynyń Franııa festıvaldarynda kóriný jaıyna kelsek, «ArtıShok» teatry jeke teatrlardyń Lıondaǵy festıvaline qatysady.

I.Israfılov, Ázirbaıjan memlekettik ulttyq akade­mııalyq teatrynyń  dırektory, ónertanýshy, professor:– Dúnıejúzilik «Astana» festıvali óner qaıratkerleri degen kim jáne olardyń uly mindeti ne degen saýaldar týraly oıǵa qaldyrady. Ókinishi sol, biz A.Áshimovtiń aýqymyndaǵy  tulǵalarymyzdan aıyrylyp qaldyq. Al kezinde olardyń qadirin sonshalyqty bile, baǵalaı aldyq pa eken… Bul jaǵynan kelgende, qazaq mádenıeti, óneri, qazaq halqy baqytty. Mádenıet degenimiz – jalǵaspaly, tizbekti qubylys. Bul rette sizderde Abaıdan Asanálige deıin, óte kóp qyrly, asa mazmundy da baı mura bar.

Qalyń kópshilik, zamandastary A.Áshimovti, basqa da kórnekti óner ıelerin, mádenıet qaıratkerlerin  joǵary baǵalaıtynyn kórgende qandaı keremet dep qýanamyn. Bul eldiń mádenıetiniń joǵary ekenin kórsetedi.

Oleg Shaposhnıkov, Daýgavpıls teatrynyń kórkemdik jetekshisi (Latvııa): – Sońǵy kezeńderde bizderdiń baılanystarymyz úzilip qaldy. Kóbimiz bir birimizden ajyrap, jalǵyzdyqta qalyp otyrmyz. Buǵan soǵys, nebir qıturqy saıasat, óshpendilik, ksenofobııa, taǵy basqa da sebepter jetkilikti. Ónerdiń mıssııasy az emes, degenmen de eń mańyzdysy – ónerdi kommý­nıkaııanyń, naǵyz adamı  dostyqtyń, altyn kópiri bolatyny.

Men álemniń Shyǵys pen Azııadan basqa elderin kóp araladym. Al maǵan Qazaqstanǵa, Astanaǵa kelý baqyty buıyrǵanda men osynnan, qurlyqtyń osy bóliginen adamdy syılaý, qurmetteý jáne qabyldaı bilý jáne osyny ashyq kórsetýden uıalmaýdyń tolqyn-nury ózge jaqtarǵa taralýy kerektigin túısindim. Ádette soltústik halqy tym sypaıy, sezimin ishte jasyrǵysh bolyp keledi. Sizderdiń erkin, óz sezimderińizdi jasyrmaıtyn ashyq jáne qonaqjaı ekenderińizdi kórdik. Biz budan úırenýimiz kerek. Bul kúnder biz úshin tek spektakl kórsetý, kórý emes, kommýnı­kaııanyń, dostyq ráýishtegi baılanystardyń mektebi boldy. Oralǵan soń mundaǵy sezimderimizdi, kórgenderimizdi túgel aıtamyz. Bizdiń kóńil qýanyshymyz jalǵasyn taýyp, ondaǵylar da qaıda kelý, neni kórýdi biletin bolady. Sizderge jáne sizderdiń elderińizge úlken rahmet. Mol tabystarǵa jetip, gúldene berińizder!

(jalǵasy bar)