Adam balasy tabıǵatynan óziniń kóńil-kúıin, ishki tebirenisin syrtqa shyǵarǵandy qalaıdy. Sol bir qasıetiniń arqasynda jańa baǵyt – óner salasyn ashty. Alaýyrtqan oılaryn, albyrt sezimderin óner arqyly shyǵarý, bildirý tiri pendege tańsyq is emes. Sonaý zamannan beri damyp kele jatqan óner túrleriniń biri – beıneleý óneri. Aınalasynan kórgen-bilgenin alǵashynda tasqa qashap, boıap qaldyrǵan sanaly tirshilik ıeleri, keıinnen bul ónerdi damytyp, búgingi kúni joǵarǵy deńgeıge kóterdi.
Beıneleý óneriniń keskindeme salasynda eńbek etken, eńbektenip jatqan sýretshiler óte kóp. Sol keskindemeshilerdiń arqasynda tarıhta aty qalǵan talaı tarlan tulǵalarymyzdyń obrazdary dúnıege keldi. Sondaı bir sańlaqtardyń biri – uly aqyn, jyraý, jyrshy Jambyl Jabaıuly.
Jyr alyby Jambyldyń tulǵasyn kóptegen Qazaqstandyq keskindemeshiler jazdy. Atap aıtatyn bolsaq: Aleksandr Rıttıh, Ábilhan Qasteev, Toqqoja Qojaǵulov, Jumaqyn Qaıranbaev, t.b. Osy qylqalam sheberleriniń ishinen Aleksandr Rıttıhtiń, Ábilhan Qasteevtiń, Toqqoja Qojaǵulovtyń shyǵarmalaryn qarastyrsaq.
A.A.Rıttıh ómiri men shyǵarmashylyǵyndaǵy «Jambyl beınesi»
Sovettik səýletshi, sýretshi jəne pedagog– Aleksandr Aleksandrovıch Rıttıh 1889 jyly Məskeýde dúnıege kelgen. 1933 jyly Qazaqstanǵa kóship keldi. Máskeý gımnazııasyn bitirgen, Máskeý ýnıversıtetiniń tarıh jáne fılologııa fakýltetinde oqyǵan. Vena óner akademııasynda kórkemdik bilim aldy. Keıinnen Mıýnhen óner akademııasynda oqıdy, polıtehnıkalyq ınstıtýtta keskindeme ónerimen arhıtektýrany biriktirip zertteıdi. Qazaqstan sýretshiler keńesiniń múshesi bolǵan.
A.A.Rıttıhtiń «Jambyl portreti»kartınasyna toqtalyp ótsek. Bul týyndyda Jambyl beınesi dınamıkaly sheshim tapqan. Ústine sary shapanyn kıgen Jákeń oń jaqqa qarap otyr. Qabaǵyn kúıbeń tirshiliktiń ýaıymy, ótkeniniń estelikteri, tuńǵıyq oı basqan ol, áldenege eleńdegen ispetti. Alataýdyń aqsha qaryndaı appaq saqaly asaý taǵdyrynyń, aryndy ómiriniń kýási retinde tómen salbyrap turǵandaı. Jambyldyń qatparly ájimderi talaı tarlan tarıhty boıyna sińirgen ispetti. Basynda bórik, qolynda qazaqtyń qasıetti qara dombyrasy. Sol qolymen aqqý úndi dombyranyń moınyn ustap, oń qolymen qos ishekti qaǵyp jatqan tulǵasy beınelengen. Ol kók jamylǵy jabylǵan tósektiń ústinde otyr. Artqy fonda úıdiń surǵylt qabyrǵasy keskindelgen. Kórkem shyǵarma kenepke maıly boıaý jaǵý arqyly jazylǵan. Kartına portret janrynda oryndalǵan. Atalǵan týyndyny dúnıege alyp kelmeı turyp, Aleksandr Rıttıh arnaıy baryp, Jambyldyń kıgen kıim-keshekterin, qoldanǵan zattaryn kórgen eken.
Á.Qasteev ómiri men shyǵarmashylyǵyndaǵy «Jambyl beınesi»
Qazaqtyń áıgili keskindemeshisi, grafık-sýretshi, qazaq beıneleý óneriniń negizin salýshylardyń biri – Ábilhan Qasteev 1904 jyly dúnıe esigin ashqan. Týyp-ósken jeri – Almaty oblysyna qarasty Jarkent tóńiregi. 1973 jyly Almaty qalasynda dúnıeden ozdy. Qazaqstannyń halyq sýretshisi. Qazaqstan Sýretshiler odaǵy basqarmasynyń tóraǵasy (1945-1956).«Kolhozdaǵy sút fermasy», «Maqta jınaý», «Kolhozdyń toıy», «Qyzdy eriksiz áketý», «Satyp alynǵan qalyńdyq», «Altyn astyq», «Aqsaı kareri», «Medeý muz aıdyny», «Túrksib», «Talas jaǵalaýy», «Qapshaǵaı dalasy», sonymen qatar Kenesary Qasymuly, Abaı, Shoqan Ýálıhanov, Jambyldyń portretteri erekshe tanymal bolyp tabylatyn týyndylary men «Amangeldi Imanov» portreti sııaqty tanymal sýretteri bar.
Ábilhan Qasteevtiń «Halyq aqyny Jambyldyń portreti» shyǵarmasynda Jambyl maldas quryp otyrǵan qalpynda keskindelgen. Basyna jasyl bórik, ústine sary shapannyń syrtynan jasyl shapan kıgen atamyz, nazaryn sol jaqqa aýdarǵan. Qolyna óziniń «Jambyl dombyra» degen ataýmen tarap ketken syrlasyn ustap, shertip otyr. Aqqaladaı appaq, sapsıǵan saqaldary da onyń dara tulǵa bolǵandyǵyn aıǵaqtap turǵandaı. Dombyrasyn kúmbirletip shertip, tereń oıǵa batyp, qııalǵa erik bergendeı. Qarııa balaýsa balalyq shaǵyn, qaıratty, jalyndaǵan jastyq shaǵyn esine túsirip otyrǵan ispetti. Tekemet ústinde otyrǵan Jambyldyń aqsaqal bolǵan shaǵy áspettelgen. Artqy aıada kıiz úı ishi: kerege, sandyqtar, kórpe-jastyqtar beınelengen. Týyndy 1937 jyly kenep betine maıly boıaý jaǵý arqyly oryndalǵan. Kórkem shyǵarmanyń avtory Jambyldy qazaqı atmosferada aıshyqtaǵan.
T.Qojaǵulov ómiri men shyǵarmashylyǵyndaǵy «Jambyl beınesi»
Toqqoja Muqajanuly Qojaǵulov 1962 jyly 1 qańtarda Almaty oblysy Narynqol aýdany Jambyl aýylynda týǵan. Abaı atyndaǵy QazUPÝ Óner, mádenıet jáne sport ınstıtýtynyń shyǵarmashylyq mamandyqtar kafedrasynyń meńgerýshisi. Ǵalym, Abaı atyndaǵy QazUPÝ professory (2004), pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty (2007), QR Kórkem akademııasynyń korrespondent múshesi (2008), QR Sýretshiler odaǵynyń múshesi (1995) bolǵan, 1998 «Daryn» memlekettik jastar syılyǵynyń laýreaty atandy.
Onyń «Jambyl qyzyrly qyzyl jolbarysymen» atty shyǵarmasynda jyr alyby negizgi planda alynǵan. Ústinde qońyr kostıýminiń syrtynan kıgen sary shapany, qara shalbary beınelengen. Qolyna qońyr sazdy dombyrasyn alyp qońyraýlatyp otyr. Nazary ortaǵa, ıaǵnı kórermenge aýǵan. Aqsha saqaly alqymyna deıin jetken Jambyl sahna tórinde otyr. Kórkem shyǵarmanyń sol jaq bóliginde jolbarys keskindelgen. Ol quddy bir kókten jerge túsip kele jatqandaı. Al oń jaq bóliginde qyzyl perde kórinis tapqan. Artqy aıada keń daladaǵy buqara halyq, qazyqtaı qadalǵan taýlar, kók aspan, kók aspandaǵy aqsha bulttar keskindelgen. Kókte kıiz úıdiń shańyraǵynyń beınesi oryn alǵan. Kartına abstraktili oı negizinde dúnıege kelgen. Sebebi, qııal keńistigi anyq baıqalady. Avtor osy áreketi arqyly Jambyl máńgilik degen oıdy aıtqysy kelgen sııaqty. Toqqoja Qojaǵulov Jambyl atamyz beınelengen bul týyndyny 1996 jyly, kenepke maıly boıaý jaǵý ádisimen jazǵan. Kartına portret janrynda oryndalǵan. Qyzyrly qyzyl jolbarys ańyz emes, shyndyq. Aqynnyń aıtýy boıynsha bul jolbarys onyń ózine ǵana kórinedi eken. Attyń ústinde ketip bara jatqanda ıttiń beınesinde, kólikte ketip bara jatqanda aspandaǵy bulttar beınesinde kórinetin bolǵan. Jambyldyń janyna jolbarys kelip jantaıǵanda oǵan shabyt kelip, dombyrasyn qolyna alyp, gýildetip óleń shyǵara bastaǵan jáne shyǵarǵan óleńderin umytpaı, esinde saqtap otyrǵan eken.
Qoryta kelgende Jambyl Jabaıulynyń obrazyn keskindemeshiler ár túrli kózqarasta kórgen sheshimge keldim. Sebebi, Aleksandr Rıttıh Jambyldy jer úıdiń ishinde beınelegen. Ol Jambyl beınesin keńester bıligi tusyndaǵy aqyn retinde jazǵan. Al, Ábilhan Qasteev jyr alybyn qazaqı keńistikte, kıiz úı ishinde kekeskindegen. Toqqoja Qojaǵulov bolsa, aqyn jáne onyń shabyty týraly, qııal keńistiginde jumys jasaǵan. Toǵyz aýyz sózdiń tobyqtaı túıinin aıtar bolsaq, ár sýretshi Jambyl obrazyn túrlishe beıneleıdi. Atalǵan keskindemeshiler shyǵarmalarynyń barlyǵynda Jambyl beınesi dınamıkaly berilgen, jáne óziniń ajyramys aspabymen áspettelgen. Alaıda olardyń ortaq oıy, Jambyl obrazynyń fenomeni retinde «Aqyn – Jambyl» beınesi negizgi sheshim bolyp tabylǵan.
