«ӘЛЕМДІ ДҮР СІЛКІНДІРГЕН ОН КҮН»

(бірінші мақала)

ЭКСПО-2017 халықаралық мамандандырылған көрмесі аясында Қазақстанның Еңбек Ері, көрнекті актер, режиссер, ұстаз, қайраткер Асанәлі ӘШІМОВТІҢ 80 жылдығына арналып өткізілген Дүниежүзілік І «Астана» театр фестиваліне шетелдік қонақтар осындай баға берді.

Бұл күндері Елордамыз өзгеше тыныстап, ерекше жарқырап, нұрын төгіп тұр. Еліміз тыңғылықты дайындықпен көптен күткен ЭКСПО-2017 халықаралық маманданды­рылған көрмесі 9 маусым күні ресми ашылы­сымен-ақ халықаралық фестивальдар, бай­қаулар, көрмелер, өзге де көптеген мәдени, ойын-сауықтық шаралар шеруі жалғасып жатыр.

Әлем жұртшылығының назарына іліккен Астана­дағы халықаралық мәдени шаралар­дың ішінде шоқтығы биігі – Дүниежүзілік Бірінші «Астана» театр фестивалі болғанына талас жоқ. ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің ұйымдастыруымен, қазақ өнерінің көзі тірі аңызы, Қазақстанның Еңбек Ері, КСРО және ҚР халық артисі, Мемлекеттік сыйлықтардың лауреаты, М.Әуезов атындағы академиялық драма театрдың Көркемдік жетекшісі, Қазақстан Театрлар ассоциация­сының төрағасы  Асанәлі Әшімовтің 80 жылдығына арналып 17–26 маусым күндері өткізілген мәнді де мазмұнды бұл шарада ұлттық құндылықтар,  ұлттық болмыс, ұлттық өнер паш етілді.

Фестиваль Елорда кинотеатрларында атақты А.Әшімовтің 80 жылдығына арналған киноапталықпен басталды. Бұл шара мерейтой иесінің өмірі мен  шығармашылығына арнап«Қазақфильм» АҚ Мәдениет және спорт министрлігінің тапсырысымен түсіріл­ген «Сыр тұнған айсберг» атты деректі фильмнің (режиссері О.Баялбаев) премьерасымен ашылды. Апталық аясында тағы екі деректі фильмнің – «Шарайна-шындық ше­бері» («Қазақфильм» кино­студия­сы, режиссері Б.Қайыр­беков) және «Ұлы той» (режиссері А.Әбдік) тұсауы кесілді. Түсірілу формасы, зерделеу сипаты әр басқа фильмдер кейіпкердің ащысы мен тұщысы аралас, тағлымды ғұмырын өмір-өнер аясында бейнелеуге ұмтылған. А.Әшімовтің қатысумен түсірілген көркем фильмдер көрсетілген апталық Елорда тұрғындары мен қонақтары үшін жақсы тарту болды. Қалың жұртшылық А.Әшімовтің кітаптары мен күнделіктерін сүйіп оқиды. Мерейтой иесінің Мәскеудегі «Художественная литература» баспасынан жарық көрген  Күнделіктер кітабының тұсаукесері де осы күндерге сәйкестірілді. Баспа директоры, белгілі жазушы, Ресей әдебиет академиясының академигі Г.Пряхин мазмұнды бұл жинақтың тұсаукесері Мәскеуде де өтетінін айтты.

Фестиваль салтанаты алдында Бейбітшілік және келісім сарайында, Қазақстанның Еңбек Ері, халық сүйіктісі А.Әшімовтің өмірі мен шығармашылығына арналған үлкен көрме ашылды. Көрнекті өнер қайрат­керінің жеке мұрағатынан,  М.Әуезов театры музейінен (жетекшілік жасаған Н.Асанжанова) және  Жамбыл облыстық тарихи-өлкетану музейінің жанынан ашылған А.Әшімов шығармашылық орталығынан (басшысы Т.Сұлтангереев) көптеген құнды жәдігерлер қойылған, мазмұнды да құнды экспонаттарға бай, тұтастай алғанда, мерейтой иесінің өмір-өнер белестерімен бірге, қазақ театр-кино өнерінің тарихынан да сыр шертетін көшпелі көрме жұмысын бастады.

Фестивальдің салтанатты ашылуына шетелдік құрметті қонақтар, сахнагерлер,  өнер жұртшылығы, зиялы қауым өкілдері мен қалың көрермен қатысты. Салтанатта сөйле­ген ҚР Мәдениет және спорт министрі А.Мұха­медиұлы фестиваль қатысушылары мен көрермендерді А.Әшімов атындағы І Дүниежүзілік «Астана» фестивалінің ашыл­уы­мен  құттықтады.

– ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесінің мәдени бағдар­ламалары аясында ұйымдастырылған бұл фестиваль ең жоғары дәрежедегі мереке, бүкіл театр әлемінің үлкен мере­кесі, халықтың мерекесі. Елбасымыз Асанәлі ағамызға мәр­тебелі «Қазақстанның Еңбек Ері» атағын бергенімен тағы да құттықтаймыз,– дей келе, министр мырза халық сүйіспеншілігіне бөленген А.Әшімовке арналған фестиваль жұмысына үлкен табыс тіледі.

– Өнер – халық елшісі , – деді мерейтой иесі А.Әшімов сөзінде. – Бұл фестиваль еліміздің мәртебесі, өнеріміздің мәртебесі. Маған жасаған қошеметтеріңізге, көрсеткен қадір-құрметтеріңізге үлкен рахмет. Аса қадірлі Елбасына, халыққа рахмет. Сіздердің осы қошеметтеріңізден, ыстық ықылас­тарыңыздан күш-қуат аламын. Бұл қошемет-құрмет маған ғана емес, ұлттық өнерге, менің аяулы достарым, серіктестерім Әнуар, Ыдырыс, Фарида, Есболған, Нұрмұхан, Әзірбайжандарға деген қошемет-құрмет. Өздеріңізге ұсынылып отырған фестивальдік бағдарлама сіздерге рухани қуаныш сыйларына, әлемдік театр қауымдастығындағы  өз орнымызды айқындауға жақсы үлес боларына сенемін.

Әлем таныған тұлға Әшімовті аяқтарынан тік тұрып  қошеметтеп, қол шапалақтарымен ұзақ ілтипат білдірген халықтың қуаныш сезімі залды кернеді. Бұл ахуал фести­вальдің әр кеші сайын қайталанып отырды. А.Әшімовке деген жалпыхалықтық сүйіспеншілікті көрген шетелдік қонақтар осы атмосфераның құдыретін терең сезінгенін фестиваль барысында көп айтты. Сонымен әлемдік театр қауымдастығы мен Астана өнер залдарынан табылған қалың көрерменді Әшімов тұлғасы мен өнері біріктірді – күніне екі спектакль, ал, кей күндері кездесулер, өзге де шаралар өткен фестиваль жұмысы қарқынды да қызғылықты жүрді.

Елімізде осындай кең ауқымда, биік деңгейде бірінші рет өткізіліп, он екі театр қатысқан фестивальдің бағдарламасы қызғылықты болды. Ең алдымен атап айтарымыз – қазақ­стандық бес ұжым – «Астана Мюзикл», «Астана Жастар», М.Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академия­лық драма театры, Қ.Қуанышбаев атындағы академиялық музыкалық драма және  М.Горький атындағы академиялық орыс драма театрлары фестивальда еліміздің сахна өнерін лайықты танытты.

Шетелден қатысқан сегіз ұжым – Латвияның Даугавпилс театры, Қытай Ұлттық театры, Германияның Берлин драма театры, Корей Республикасының «Мулькёль» театры, К.Жантошев атындағы Ыстықкөл облыстық музыкалық драма театры (Қырғызстан), Я.Купала атындағы Беларусь ұлттық академиялық театры, Ш.Руставели атындағы Грузия мемлекеттік академиялық драма театрлары өнерінен бүгінгі әлемдік театр өнеріндегі үдерістер танылды. Шетелдік театрлар  үшін бұл сапар – қазақ елін жақынырақ тану, өздері үшін өзгеше бір әлемді ашу сапарлары болғандай.

Фестивальға А.Әшімов төраға, құрамында М.Кристин Сирежол (Франция), Т.Милковски (Польша), И.Исра­филов – (Әзірбайжан), Г.Пряхин (Ресей) және Л.Чхар­тишвили (Грузия) сынды танымал театр және әдебиет мамандары бар салиқалы Қазылар алқасы төрелік жасады. Қызғылықты қойылымдар фестивалі оларды да дүниетаным, өнертаным көкжиегін  кеңейтуге бастағаны сөзсіз. Енді бірер сөз фестивальдік шетелдік театрлар қойылымдар туралы.

                                                                                  ӘЛЕМДІК ТЕАТРЛАР ТЫНЫСЫ
                  А.Руткевич. Бөтен мереке. Даугавпилс театры (Латвия). Қоюшы-режиссері П.Плявниеце.

Бүгінгі қазақ көрерменіне латыш театры бейтаныстау. Спектакльдерін латыш және орыс тілдерінде қоятын   Даугав­пилс театрының 115 жылдық тарихы бар екен.  Бұл сан – кәсіби театр дегеннің синонимі де болса керек, бұған фестивальдік қойылымдары дәлел.«Бөтен мереке» латвиялық жас буынның жұмысы. Театрға кәсіби жастарды тартуға «Кеңістік-Даугавпилс» халықаралық фестиваль-лаборато­риясының өткізілуі ықпал еткен. Жас режиссер П.Пляв­ниеце  «Бөтен мереке» трагикомедиясын жас ақын, прозашы,  талантты драматург А.Руткевичтің үш новелласы бойынша осы лаборатория аясында қойыпты. Актерлердің айтуынша, спектакль сахнада туған, Агнесса қажетті өзгерістерді  қолма-қол жазып, өзі де жаңа иделар қосып отырыпты.

«Бөтен мереке» хрестоматиялық анықтамадан келгенде, қазіргі заманның «кішкентай адамдарының» тағдыры арқау болған, адам баласының жан жалғыздығы туралы күрделі қойылым. Бір-бірімен сюжеттік байланысы жоқ үш оқиғаға – сарын ортақ. Адамның бірін-бірі жатсынуы, тіпті бәлен жыл бір шаңырақ астында тұратындардың бірін-бірі «көрмеуі», сезінбеуі… Латыш актерлері  монологтың, монодиалогтың шебері ме дерсіз. Бірінші оқиға бастан-аяқ  жас қыздың монологына құрылған. Актриса К.Вейнштейна кейіпкерінің бүкіл психологиялық ахуалын  қарапайым да шынайы береді. Екінші бөлімдегі Кемпір мен Пеш салушы, үшінші бөлімдегі ерлі-зайыптылардың ойыны да сондай. Екінші оқиғада кемпір рөлін орындайтын актриса ден­саулығына байланысты Латвиядан ұшып келе алмағандықтан, театр өтінішімен  рөлге бір күн ішінде М.Горький театрының актрисасы Л.Крючкова енгізіліпті. Қазақстандық актриса үлкен шеберлік танытып, театр жұртшылығынан үлкен алғыс алды. Қазылар алқасы қойылымды жақсы бағалады.

Лаша Чхартишвили, И.Чавчавадзе Мемлекеттік универ­ситетінің заманауи грузия театрларын зерттеу орталығы директоры, өнертану докторы: – Бұл – интеллектуалды спек­такль, қойылу әдісі күрделі, мұнда актерлер үлкен шебер болуы керек. Монолог өте күрделі жанр. Бірінші бөлімде жас актриса рөлін жақсы алып шықты. Үшінші бөлімде актер­лердің ойыны образдарына дәл келіп тұр. Ал екінші бөлім­дегі көркем рөлі үшін қазақстандық актриса Л.Крючковаға үлкен рахмет. Шеберлік дегеніміз осы болса керек.

Т.Милковски, Польша ІАСТ бөлімінің президенті,  әде­биет және театр сыншысы: – Спектакль үш оқиғадан тұрғанымен, тақырып ортақ. Жалғыздық туралы пәлсапалық сауал туады. Актерлердің ойынындағы гармония тәнті етеді.

И.Исрафилов, Әзірбайжан Мемлекеттік ұлттық акаде­миялық театрының директоры, өнертанушы, профессор: –  Қойылым бүгінгі күннің өзекті  мәселесін көтереді. Үш бө­лім­де де алып бара жатқан оқиғалық қатар жоқ, соған қарамастан актерлер кейіпкерлерінің арасындағы қарым-қатынасты, жалпы атмосфераны шебер жеткізеді. Бәрінде гармония бар.

М.Кристиан Сирежол, Сорбонна университетінің про­фессоры, өнертану докторы: – Латвия елінің өнерімен бірінші рет кездесіп отырмын. Қойылым қатыгездік пен бөтендік, қоғамдағы жатсыну туралы. Адамның жан дүниесі туралы.  Ойынды зал жақсы қабылдады. Меніңше, спектакль теледидарлық ситком принципімен, тек басқаша мәнерде  қойылған.

                                                                              Бейсана қауышу. Берлин драма театры.
                                                       Мәтін авторы және қоюшы-режисерлер К.М.Хорн, Н.Мутич.

«Бейсана қауышу» – заманауи драма. Берлиндік неміс бишісі, хореограф және оқытушы Катарина Хорн мен босния-серб драма және қуыршақ актері, биші және оқытушы Неманья Мутичтің шығармашылық одағы нәтижесінде қойылған. Бос кеңістік. Қойылым қыз бен жігіттің ғашықтық, бәлкім, құмарлық  биінен басталады. Әлдебір кафе не сыра бары. Неміс қыз (К.Хорн) және босниялық жігіт (Н.Мутич), сонсоң оқиғаға музыкасымен атмосфера жасап, сырттай бақылаушы жалғыз музыкант (Я.Новосел). Қойылымда  екі ел өкілінің өмірлік жағдайлары негізге алына отырып, бүгінгі әлемнің көкейкесті мәселелері талқыға түседі. Кейіпкерлерді түрлі мәдениеттер мен дәстүрлер өкілдерінің арасындағы түсіністік және өз елдері арасындағы өткен кезеңдегі және қазір қалыптасып отырған саяси және әлеуметтік ахуалдар жағдайында үйлесімде өмір кеше алу мәселелері толғандырады. Мысалы, Катарина әбден құрылымданған, бәрі тек заңмен реттелетін қоғамның, ал жаны табиғилыққа, табиғатқа құштар Неманья соғыс зардабын әлі тартып отырған қоғамның өкілі. Кейіпкерлердің ғашықтық сезімдері және дүниетаным, өміртанымдағы алшақтықтардан туындайтын реніш, психологиялық тартыс би және драма тілімен жеткізілді. Драмалық бөлікте екі дүниетаным қатар сөйлейтін эпизод қызғылықты және әсерлі. Авторлар хореографтар болған себепті ме, биге басымдық берілгендей. Қойылым басындағы би тым ұзақ және драмалық мәтіндердің кей тұстарда көрерменге естілуі қиындау болды. Фестиваль бағдарламасын түрлендіре түскен спектакль туралы қазылар алқасының пікірі төмендегідей.

Г.Пряхин, жазушы, академик, «Художественная литература» баспасының директоры (Ресей): – Сонау 70-жылдары жертөлелік театрлар, кейіннен студиялық театрларды көрген едім. Қойылым соны еске түсіреді. Негізгі көркемдік құралы – би. Соғыс, махаббат, адамның өзін-өзі іздеуі. Меніңше, қызғылықты қойылым.

И.Исрафилов (Әзірбайжан) – Қазақ театрларын көрдік, біршама таным алдық. Неміс театрының спектаклі биге қойылыпты. Бұл – ХХІ ғасыр басында болған авангард. Сцено­графия мейлінше жұтаң, әрине, мақсатты түрде. Демек, біз актерлік ойынды бақылаймыз. Философиялық мәселелер қарастырылатын қойылымда ритмопластика эстетикасы бар. Би, қозғалыс – адамның ішкі жан дүниесі, ал кейде диалог.  Сахналық квант – жарық жарқ етеді де, сезімдер басқа деңгейге көтеріледі. Камералық атмосфера бәрін ұстап тұр, бірақ, тез-тез айтылған сөз жетпей жатыр.

Т.Милковски, (Польша): – Би мен сөзді біріктіру жанды дәстүр. Кезінде театрлар  үшін биші актер идеал еді. Бұл жаңа формадағы пластика. Сіздер өте жанды тақырыпты қозғағансыздар: әр түрлі мәдениеттің адамдары өзін-өзі қайтсе табады? Күрделі сауал… Біз спектакльдерден  әр түрлі эстети­калық бағыттар  көрдік. Мысалы, қазақ спектакль­дерінде би экспрессиясы мықты болып келеді. Сіздерде де би мықты, сөзді де мықтылау керек еді.

М.Кристиан Сирежол (Франция): – Батыс театрлары биге қайта оралған сияқты. Бірақ, мен батыс және шығыс театрларынан анау айтқан айырмашылық көрген жоқпын. Сөз, ән мен би екеуінде де бар. Бұл қойылымда би мен сахналық ойын, яғни актерлік ойынның бірлігін көрдік. Дегенмен де, сөзден гөрі заманауи бидің қуаттырақ шыққаны көрініп-ақ тұр.

                                                         Шекспир. Отелло. Корей Республикалық «Мулькель» театры.
                                                                                       Қоюшы-режиссері С.Хын Ок.

Бұл «Мулькель» театрының  Қазақстанға екінші сапары. 2011 жылы  «Жібек жолы» Халықаралық театр фестивалі бағ­дарламасы аясында Алматыда, республикалық Корей музы­калық комедия театрында М.Горькийдің «Шыңы­раудасын» көрсеткен. «Мулькель» – корей тілінде толқын деген мағынаны біл­діреді. Белгілі корей режиссері Сон Хын Октың бастама­сымен 2008 жылы ұйымдастырылған заманауи театрда жас таланттар бас қосқан.  Корей сахна өнеріндегі жаңа толқын, өздерінің анықтамаларына қарағанда, сахнада  драма, би, музыка, әдебиет және бейнеқатар және т.б. пайдалана отырып, жалпы орындаушылық өнерге жаңалық енгізу, ой мен пәлсапаны «физикалық тілмен» және қимыл-қозғалыс пластикасымен беру бағытын ұстанады. Фестивальға алып келген «Отелло»  қойылымы да осы стильде қойылған.

«Мулькельдікі»  трагедияның мейлінше қысқартылған нұсқасы. Әдетте екі-үш сағат жүретін қойылым бір сағатқа сыйғызылыпты. Негізгі конфликт Отеллоның Ягоның алдауына түсіп, қызғанышқа бой алдыруы, ақыр соңы белгілі. Спектакль символдарға, биге құрылған. Костюмдер, әр  түрлі қалып алатын маталар жарықпен құбылады. Үлкен экран. Қара Ай.  Солдаттар шығады. Біреуінің шалбар-костюмі қан. Дездемона шығады – қара костюм – Эмилия. Отелло, жа­нын­да қара сайтан айналып жүр. Құдды Көлеңкелер театры. Көпшілік манекендер сияқты.  Қара Ай біртіндеп жоғалады. Оқиғалар өз ретімен жүреді. Отелло күдік ала бастаса болды, қара кигендер «Қорғансыздың күніндегі» Түнектей, бірақ экранда Сұлбалар болып  оған анталай тап береді. Бірақ, қасіретті финалда әдеттегідей қайғы-қасірет шегу жоқ. Сахнаның бір шетінде кебінге орағандай Дездемона, келесі шетінде Отелло жатады. Көрер көзге әдемі, пластикасы, қимыл-қарекеті, символдары оқылатын қойылым, бірақ, трагедия деу қиын.

Режиссер Сон Хын Окпен сөйлескенімізде, «Отеллоны» алдымен балет етіп қойғанын, содан кейін балет пен дра­маның синтезін жасағысы келгенін, постмодернистік стиль­де шешкенін, бұл ретте негізгі концепция етіп беторамалды алғанын айтты. Кезекті жаңа қойылымы екен, фестивальға шақыру алған соң әкелген, әлі де жетілдіре түспекші.  Тағы білгеніміз – репертуары салмақты екен. Әлемдік классикадан Шекспирдің «Гамлетін», Горькийді, Чеховты, Ибсенді, Мопас­санды сахналапты. «Отеллоны» жаңаша оқудың бұл түріне пікірлер есту  өзіне қызғылықты болыпты.   Ал қазылар алқасы мүшелерінің пікірі екіге жарылды.

Асанәлі Әшімов, Қазақстанның Еңбек Ері, Қазақстан Театрлары ассоциациясының төрағасы, қазылар алқасының төрағасы: – «Отелло» Шекспирдің көп қойылған трагедия­ларының бірі. Қазақ театрлары да қойды. М.Әуезов театрының өзінде үш рет қойылған. Отелло рөлін алғашқы қойылымда Қапан Бадыров, 1964 жылғысында Шәкен Айманов, ал соңғы қойылымда осыдан үш жылдай бұрын Ерлан Біләлов ойнады. Әр қойылымда жаңа трактовка. Ал корейлік жас театр мүлдем өзгеше, өзінше сахналапты. Спектакльдегі интрига белгілі, Шекспир кейіпкерлері белгілі. Материал барынша ықшамдалып, негізгі тартыс ғана қалдырылған. Жас буынның көзқарасы, осылай да қойып көруге болатын шығар. Енді сыншылардың пікірін тыңдайық.

Т.Милковски (Польша):– Шекспирден бәрін табуға болады. Мұнда сахналық әрекет, сценография органикасы бар. Алғашқы планға детальдар шығарылған. Мотив айқын, басты идеясын алғансыздар. Зұлымдық, түнек, түйсік. Мұның бәрі жарықпен берілген. Спектакльдің жалпы интонациясы мен көңіл-күйі берілген. Өмірімде көрген қысқа «Отелло». Осылайша да қысқа қоюға болады екен.

М.Кристиан Сирежол (Франция): – Қазіргі театрлар мәтінді билеп беретін болды. Бұл, тіпті, тенденцияға айналды. Бұл спектакльде мәтінді бейімдеу проблемасы да бар. «Отелло» тым жеңілдетілген. Би таптаурынды көрінді. Дездемона романтикалық ХVІІІ  ғасырдың кейіпкері, ал Бьянка Кармен болып жүр… Мен қойылымның декорациясы үшін рахмет айтар едім.

И.Исрафилов (Әзірбайжан): – Қойылым бір сағат он минут жүрді. «Отелло» үшін тым аз уақыт десек те, спек­такльді қалай қоюдың нақты рецепті жоқ. Дегенмен де, әу бастан-ақ актерлердің асығыс, бірден нәтижеге ойнайтыны байқалды. Ұжым жас, сондықтан да тілек ретінде айтарым – қойылым трагедия болуы үшін дәлел-дәйек қалдырылмаған. Яго неге қарсы, осы белгісіз. Театр өз нұсқасын ұсынған, режиссерлік тапқырлықтар көп, актерлерде шеберлік бар, пластика бар, қойған міндетті орындап жүр, алайда, спектакльде ең бастысы жоқ, трагедия жоқ. Бұл қойылым аздап Шекспир, жеңіл жүреді, бірақ толғандырмайды.

Г.Пряхин (Ресей): – Оңтүстік Корея театрын алғаш рет көрдім. Хореографиясы көп жайтты меңзейді. Гротеск бар, бүгінде отаны бөлек өз бауырларына арналған ұстамды пародия. Қойылымның астар-ағынын зал жақсы түсінді деп ойлаймын.

Лаша Чхартишвили (Грузия): – Шекспирдің ХХ ғасырда Англияда, Италияда қойылуынан докторлық еңбек жазған мен үшін бұл өте қызғылықты қойылым. Мен де үлкен шығарманы осылайша бір сағатта қоюға болады екен-ау деп ойладым. Спектакль стилистикасы физикалық театрға жақын. Режиссер өздерінің бағыттарына сай, физикалық қимыл-қарекеттерге иек артады және концепциясы, көзқарасы көрінеді. Жарық спектакль концепциясының құрамдас бөлігі, сценографияда мата жақсы ойнатылған.  Шығыста мұндай театрдың болуы мен үшін тосын сый. Театрды, режиссерді  қызғылықты еңбегімен құттықтаймын.

Өнер мерекесіне Орталық Азия театрларынан белгілі қазақ жазушы-драматургы С.Досановтың «Адамзаттың анасы» драмасымен Қырғызстанның К.Жантошев атындағы Ыстықкөл облыстық музыкалық драма театры  қатысты. Театрдың көркемдік жетекшісі Д.Нұрғазиев сахналаған қойы­лым бүгінгі қоғам, әлеумет үшін аса көкейкесті жер мәселесін көтереді. Публицистік сарынды, қоғамдық-әлеуметтік маңызы бар қойылым қырғыз елінің белгілі театрының бүгінгі бағытынан хабардар етеді.

Фестивальға әр  түрлі  эстетикалық бағытты ұстанатын шетелдің театрлар қатысқанын жоғарыда айтқанбыз. Қытай Халық Республикасының Мәдениет министрлігіне қарайтын Ұлттық театры  «Луоч елі»  (Х.Вейруо) атты заманауи әфсана көрсетті. Эстетикасы мүлдем басқа, актерлерінің даусы спектакльдегі тартысқа орай өте ашық, қуатты, сахна пластикасы жоғары болса, А.П.Чехов атындағы Мәскеу Көркем театрының «По желісімен» спектаклі бір актер театры. Ресейде өте белгілі есім, драматург, театр режиссері, актер Е.Гришковец Эдгар Поның мистикалық әңгімелері желісімен қойған, екі кейіпкер кезектесіп жантүршіктірерлік күлдіргі әңгімелер айтатын спектакль – актерлік ойын биігі.

Фестиваль қонақтары мен көрермендері шетел театрларының репертуарынан үздік деген спектакльдерін көруге мүмкіндік алды. Беларусь мемлекеттік Я.Купала атындағы академиялық драма театрының неміс драматургы И.Лаузандтың «Кеңсе» пьесасы бойынша спектаклі, атауынан білініп тұрғандай, бүгінгі кеңселердегі тыныс-тіршілік туралы. Жас режиссер Е.Аверкова сахнаны түгелімен кеңсеге «айналдырған» – қат-қабат, бірінің үстіне бірі қойылған, ұлғайтылған А-4 форматты қағаздар, қап-қара орындықтар, заманауи кеңселер атрибутының бәрін табасыз. Алып бара жатқан сюжет жоқ, есесіне  осы кеңседегі бес қызметкердің  бір-бірмен тайталасы және қызмет орны мен спектакль бойы көрінбейтін «қаһарлы бастықтың» алдында өз мәртебесі үшін күресі барысын тамашалайсыз. Беларустық  актерлерінде гротескке дейін жететін  ансамбльдік ойын бар.

Фестивальдің соңғы спектаклі атақты Р.Стуруаның Ш.Рус­тавели атындағы Грузин мемлекекттік академиялық драма театрындағы «Мария Калас. Сабақ». Қойылым  Бейбітшілік және Келісім сарайының сахнасында, яғни өткен ғасырдың 50-жылдарындағы атақты опера жұлдызы Мария Каллас жас әншілерге шеберлік сабақтарын өткізетін «аудиторияда», сахнаның екі жағындағы үш-төрт қатар орындықтарға жайғасқан көрерменнің көз алдында өтті. Калластың өткен өмірі, опера өнерінің биік шыңына шығу жолы туралы  үзік-үзік естеліктері, баянсыз махаббат, өкінішті толғаныстары тұтас бір монолог құрайды. Өнерге келгенде өр, түрі сұсты, талапшыл Каллас бейнесін актриса Л.Алибегашвили грузиндік актерлік мектеп өрнегінде, биік театралдық нотада ойнайды. Қойылым кульминациясында операмен қоштасып, «Ла Скалада» соңғы рет ән шырқағанда кейіпкерінің бар жан қасіретін сезінеміз. Стуруа қойылымы фестивальдің жарасымды соңғы аккорды болды.

Роберт Стуруа: «Асанәлі Әшімов – ұлы актер!»

Бірінші Дүниежүзілік «Астана» театр фестивалі А.Әшімовтің шығармашылық кешімен қорытындыланды. «Қазақстан» концерт залында өткен кешке жиналған жұртшылық мерейтой иесіне арналған, жөн-жосығын біз жоғары айтып өткен көрмені енді осыннан тамашалады.  Кеш басталарда жиналған қалың жұртшылық отбасы – аяулы жары Бағдат, ұлы Асанәлі мен қызы Сағинаның ортасында қызыл кілеммен жүріп келе жатқан Әшімовті ерекше құрметпен қарсы алып, сахна төріне шығарды. Кештің ашылу салтанатында ҚР Мәдениет және спорт министрі А.Мұхамедиұлы  сөз сөйлеп, фестивальдің табысты өткенін атап өтті.

– Елдің атын ер шығарады. Біздің елде үлкен тұлғалар, ұлы өнер иелері қашанда қадір құрметке ие. Елбасымыз бабалар рухын жалғастыруымыз керектігі туралы айтқан болатын. Кешегі ата-бабаларымыздың, алыптардың жалғасы Асанәлі ағамыздың тойын Астана төрінде өткізіп отырмыз, – дей келе, министр мырза мерейтой иесіне, фестиваль қонақтарына, жиналған жұртшылыққа алғысын білдірді. Осыдан кейін министр А.Мұхамедиұлы Түркі мәдениетінің халықаралық  «ТҮРКСОЙ» ұйымының  Бас хатшысы Д.Қасейінов екеуі А.Әшімовке түркі әлемінің мәдениетін дамытуға қосқан үлкен үлесі үшін Алтын медаль тапсырып, шығармашылық табыстар мен ұзақ ғұмыр тіледі.

Сахнаға  Грузияның мемлекеттік Ш.Руставели атындағы театрының көркемдік жетекшісі, режиссер, атақты Р.Стуруа көтерілді. Ол мерейтой иесі өнерінің дара сипатын Шекспирге сүйене отырып зерделей келе, А.Әшімовті ұлы актер деп атады және өзінің келесі жылы өтетін 80 жылдық тойына шақырды. Атақты сахнагердің шынайы лебізіне ырзашылық білдірген Әшімов, өзінің көптен бері Стуруаның қойы­лымында Король Лир рөлін орындауды армандағанын, ал мерейтойға міндетті түрде баратынын айтты.

Бұл кеште сахна Әшімов кеңістігіне айналды. Үлкен де салтанатты залдың сахнасында тұрған Әшімов пен экран­дағы «Сыр тұнған  айсберг» фильміндегі Әшімов қат-қабат сыр шертті. Көркем де деректі фильмдердегі және спектакль­дерден кадрлар жалғасын тауып, ұстаз Әші­мовтің шәкірттері – «Астана Опера», Қ.Қуанышбаев атындағы, «Астана Мюзикл» театрларының жас актерлері сахнада жарқылдады.

Шәкен Аймановтың атақты «Жиырма бес» әніне тебіренген зал актердің монологын тебірене тыңдады.

– Өнермен өрнектеген өмірімнің өткеніне көз жүгіртсем, ойлаған ойларым емес, ойнаған рөлдерім көңіліме жұбаныш бола­тын сияқты. Қаллеки – қазығым, Серағаң – сенімім, Сәбиралар – тұнған мейірімім, Шәкендер – шапағатым, Тоқпанов пен Мәмбетов – алтын қазығым еді. Бәрін-бәрін сағынамын, өнердегі достарымды да сағынамын… Жүрекжарды жыр-монологтан  Райымбек, Әнуар, Есболған, Нұрмұхан, Ыдырыс пен Фаридалар; асыл ана Тәжіхан, «жарқырап күн де болған, ай да болған»  аяулы жары, белгілі опера әншісі  Майра, ұлдары Мәди мен Сағиға сезілетін алапат сағынышқа зал да ортақ болғандай еді.

Аталған актерлік есімдердің барлығы да қазақ өнерінің қара шаңырағының іргетасын қалап, қазақ өнерінің жұлдызын жаққан тұлғалар. Олардың аманатын арқалаған А.Әшімов көркемдік жетекшілік ететін сол қара шаңырақ М.Әуезов атындағы академиялық драма театры Г.Гауптман пьесасы бойынша атақты «Ымырттағы махаббат» спектаклінен үзінді ұсынды. «Теңіздің дәмі тамшыдан» дегенге сайғанда, залдағы жұртшылық  бар ынта-шынтасымен сахнадағы көркем ойынға ден қойды. Бас кейіпкер М.Клаузенді орындайтын хас шебер А.Әшімов ойынының бір сәтін болса да көңілге түйіп алғысы келгендей.

Кештің аса әсерлі тұсы бала Асанәлінің сахнаға шығып, әкесіне арнап ән айтуы болды. Әке жолын жалғас­тыратын талантты перзентке қалың жұртшылық үлкен болашақ тілеп отырды. Әкелі-балалы Асанәлілер сахна ортасына шыққанда зал толы халық орнынан тұрып, қол соғып, қошемет көрсетті. Залдың тынышталуын біраз күткен Әшімов жұртшылыққа қарата сөз айтты.

– Той, мереке, әрине, әр уақытта жақсы. Бүгінде біздің елімізде, ұлы Қазақстанымызда бүкіләлемдік той ЭКСПО өтіп жатыр. Сол қуаныш – бәрімізге ең жоғарғы қуаныш. Бәріміз осы тойға қызмет етудеміз. Ұлы театр өнерінің ЭКСПО аясындағы әлемдік үлкен тойы өз мәресіне табысты жетті.

Әрине, бұл күндері маған арнап жақсы сөздер айтылып жатыр, асырып айтылып жатыр. Бірақ, мен енді 80-ге келген жасымда ненің артық, ненің кем екенін түсінемін. Сондықтан  артық жерін алып тастаймын да, сол өзіме керек пайызын аламын ғой.(Зал ду күлді)

Халқымыздың тойы көбейсін! Осында біз келіп бүкіләлемдік фестиваль жасап жатқанда, сүйіспеншілікпен он күн бойы біздермен бірге болғандарыңызға, қадір-қошемет­теріңізге үлкен рахмет. Еңбектеріңіз жансын, қуанышта­рыңыз молайсын. Үйлеріңіздегі бала-шағаларыңыздың қызығын көріңіздер. Өсіп келе жатқан жеткіншектер бізден асып түсіп, елдің деңгейін асқақтатсын, ұлы елдердің қатарына қосылатын болайық.

Мен ЭКСПО-дай әлемдік шараны ұйымдастырып, бізді осындай бақытты, жақсы  күнге жеткізген Елбасыма қатты ризамын. Өзімнің рахметімді айтамын. Осы өнер мерекесін  ұйымдастырып, күн-түн  жарғақ құлағы жастыққа тимей жүрген азаматтарға рахметімді айтамын. Өзімнің Мұхтар Әуезов атындағы ұжымыма, бүкіл театр әлеміне, ұлы өнер театр әлемінің жұлдыздарына ырзашылығымды білдіремін.

Қадірлі қауым, сіздердің ыстық қол шапалақтарыңыздан артық атақ жоқ. Қалған атақтарды үкімет дәрежелеп ретімен беріп жатады. Ол да рахат, еңбегіңнің жемісі. Мен елге, өнерге қызмет етемін деп Президенттің алдында уәде бердім. Алдағы уақытта да еліміздің игілігі, Отанымыздың абыройы үшін еңбек ететін боламын, бүкіл театр қауымы еңбек ететін боламыз. Өнер- қашанда елдің, халықтың қызметінде!

Дүбірлі өнер мерекесінің қорытынды сөзі осы болды.

*   *   *

Фестивальдің жалпы атмосферасын ауызбен айтып жеткізу мүмкін емес. Қатысушылар мен құрметті қонақтар үшін өзге де мәдени бағдарламалар ұсынылды. ЭКСПО-2017 халықаралық мамандандырылған көрмесінде болған шетелдік сахнагерлерге Қазақстан павильоны өте ұнады. Фестиваль жұртшылығы Қазақстанның Ұлттық музейінде өтіп жатқан «Қытай императоры Цинь Шихуандидің «Терракота әскері» мұражайының,  Нью-Йорктегі Николай Рерих музейінің, сонымен қатар, Ұлттық музей қорындағы б.з.д. VІІ-ІІ ғ.ғ. «Скиф алтыны» түпнұсқа артефактарының халықаралық көрмелерін үлкен ықыласпен тамашалады. Сахнагерлер қауымдастығының «Этноауылға» сапарының өзі бір жыр.

Өнер мерекесі  қатысушыларды да, он күн бойы Астана залдарын лық толтырған халықты да үлкен рухани қуанышқа бөледі. Қалың көпшілік барлық қойылымдарды қызық­тағандықтан, көрермендік тәжірибесі артты, демек, фестиваль қоғамның мәдени құнары арта түсуіне әсер етті дей аламыз. Еліміздің сахнагерлеріне шығармашылық жақсы тәжірибелер, өзін әлемге ашуы болса, шетелдік сахна­гер­лердің елімізді тануы, болашақ өнерлік, рухани байланыстар үшін өте маңызды болды.

Фестиваль ардақты тұлғасын ұлықтау арқылы өнерді ұлықтау, өнер арқылы елдігімізді, ұлттық даралығымызды ұлықтау, рухани жаңғыру мерекесі десе жарасады. Шетелдік қонақтардың пікірін келтірер болсақ, «әлемді дүр сілкіндірген он күн» болды.

Халықаралық ауқымды бұл шара «Қазақстан-2050» Мемлекеттік Стратегиясына сәйкес, қазақстандық бәсеке­лес­тікке қабілетті өнер мен мәдениет жасау, әлемдік қауымдастық ортасынан еркін орын алу бағытында мәдениет саласында жүзеге асырылып отырған үлкен жұмыстардың жақсы бір нәтижесі. Мерекелі, берекелі осы он күн – қазақ өнерінің, Қазақстан мемлекетінің мерейін, мәртебесін асырды. Республика Мәдениет және спорт министрлігінің идеясы және бас болуымен Қазақстан Театрлары ассоциа­циясындағы театр ұжымдарының барлығы атсалысып өткізген фестиваль, тағы да қайталасақ, еліміздің имиджі үшін жұмыс жасаған аса ауқымды рухани шара болды. Елдің рухани жаңғыруы, ұлттық өнердің әлемдік бәсекелестікке түсуі тұрғысынан өзінің биік міндетін орындады. Ұйым­дастырушылардың айтуынша, бұл фестиваль енді жүйелі түрде өткізіледі. Ендеше А.Әшімовтің 80 жылдығына арналған «Астана»  I Дүниежүзілік театр фестивалі туралы  бірінші мақаламызды фестиваль қонақтарының лебіздерімен түйіндейміз.

ФЕСТИВАЛЬ ҚОНАҚТАРЫНЫҢ ЛЕБІЗІ:
Роберт Стуруа, Ш.Руставели атындағы Грузия мемле­кеттік академиялық драма театрының көркемдік жетекшісі, КСРО халық артисі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты:

Қазақтың Асанәлі Әшімовтей ұлы актерін 80 жылдық мерейтойына қатысып, құттықтау мен үшін үлкен мәртебе. 80 деген оңай жас емес, қарапайым адамның өзі үшін күрделі,  ал артист үшін бұл екі есе қиын да күрделі ғұмыр кешу деген сөз. Мен Әшімовтің қандай ғажайып артист екенін қайталап жатпай-ақ Шекспирдің сөзін естеріңізге түсіргім келеді. «Театрдың… өмір-бақи айнымайтын биік мұраты – табиғаттың маңдай алдынан шар айнаны жарқыратып ұстай білу, шындық пен жан түршігер жамандықты айнаға түсіру, әр заман тарихының бояу-қоспасыз болмысын таныту…» демеуші ме еді Гамлет. Әшімовтің де өнердегі ұстанымы қашанда осындай. Сондықтан ол қашанда ұлы.

Тағы айтпағым – бұл біздің Қазақстанға алғашқы сапарымыз және фестивальға  жолымыз түскеніне өте ырзамыз. Мұнда қымбатты қазақстандықтарды ғана емес, өзге де көптеген елдердің сахнагерлерін көріп қуандық. Спектакліміз көпшіліктің көңілінен шыққан сияқты, бұл біз үшін бақыт. Алдағы уақытта театрымызбен Астана мен Алматыға гастрольдік сапармен келуді ойластырамыз.  Ізгі өнер және қасиетті қазақ жері бас қостырған фестивальға ақ жол тілеймін!

М.Кристиан Сирежол, Сорбонна университетінің профессор, өнертану докторы:– Бұл сапар мені байытты. Қазақ елімен, өнерімен танысуыма жол ашты. Асанәлі Әшімовтей үлкен тұлғаның өнерін, биік өнерді ардақтайтын, көңілі ашық  халықты көрдім. Қазақстанда жақсы театрлар бар,  жақсы актерлер де аз емес екен. Пластика, сөз, ән – бәрі келіскен. Олар шетелдік режиссерлермен жұмыс жасап көру керек. Фестивальда, әсіресе, «Пұтқа табынушылар» спектаклінен ерекше әсер алдым. Қазақстан театрларының Франция фестивальдарында көріну жайына келсек, «АртиШок» театры жеке театрлардың Лиондағы фестиваліне қатысады.

И.Исрафилов, Әзірбайжан мемлекеттік ұлттық акаде­миялық театрының  директоры, өнертанушы, профессор:– Дүниежүзілік «Астана» фестивалі өнер қайраткерлері деген кім және олардың ұлы міндеті не деген сауалдар туралы ойға қалдырады. Өкініші сол, біз А.Әшімовтің ауқымындағы  тұлғаларымыздан айырылып қалдық. Ал кезінде олардың қадірін соншалықты біле, бағалай алдық па екен… Бұл жағынан келгенде, қазақ мәдениеті, өнері, қазақ халқы бақытты. Мәдениет дегеніміз – жалғаспалы, тізбекті құбылыс. Бұл ретте сіздерде Абайдан Асанәліге дейін, өте көп қырлы, аса мазмұнды да бай мұра бар.

Қалың көпшілік, замандастары А.Әшімовті, басқа да көрнекті өнер иелерін, мәдениет қайраткерлерін  жоғары бағалайтынын көргенде қандай керемет деп қуанамын. Бұл елдің мәдениетінің жоғары екенін көрсетеді.

Олег Шапошников, Даугавпилс театрының көркемдік жетекшісі (Латвия): – Соңғы кезеңдерде біздердің байланыстарымыз үзіліп қалды. Көбіміз бір бірімізден ажырап, жалғыздықта қалып отырмыз. Бұған соғыс, небір қитұрқы саясат, өшпенділік, ксенофобия, тағы басқа да себептер жеткілікті. Өнердің миссиясы аз емес, дегенмен де ең маңыздысы – өнерді комму­никацияның, нағыз адами  достықтың, алтын көпірі болатыны.

Мен әлемнің Шығыс пен Азиядан басқа елдерін көп араладым. Ал маған Қазақстанға, Астанаға келу бақыты бұйырғанда мен осыннан, құрлықтың осы бөлігінен адамды сыйлау, құрметтеу және қабылдай білу және осыны ашық көрсетуден ұялмаудың толқын-нұры өзге жақтарға таралуы керектігін түйсіндім. Әдетте солтүстік халқы тым сыпайы, сезімін іште жасырғыш болып келеді. Сіздердің еркін, өз сезімдеріңізді жасырмайтын ашық және қонақжай екендеріңізді көрдік. Біз бұдан үйренуіміз керек. Бұл күндер біз үшін тек спектакль көрсету, көру емес, коммуни­кацияның, достық рәуіштегі байланыстардың мектебі болды. Оралған соң мұндағы сезімдерімізді, көргендерімізді түгел айтамыз. Біздің көңіл қуанышымыз жалғасын тауып, ондағылар да қайда келу, нені көруді білетін болады. Сіздерге және сіздердің елдеріңізге үлкен рахмет. Мол табыстарға жетіп, гүлдене беріңіздер!

(жалғасы бар)