Keńes úkimeti dáýiriniń kezeńi ótip, jańa qoǵamdyq qatynastar ornaǵan tusta kıno óneri salasynda da jańa naryqpen qosarlana kelgen kóp jańalyqtyń biri – jeke shyǵarmashylyq kınobirlestikterdiń quryla bastaýy. Bul - ulttyq kıno óndirisimizdiń sapasy men sandyq deńgeıine tikeleı áser etti. Toqsanynshy jyldar tusyn ulttyq kınomyzdyń álemdik deńgeıge kóterilgen asa bir nátıjeli kezeńi retinde joǵary baǵalaýǵa bolady. Bul jyldary «Jańa tolqyn» rejısserlarynyń fılmderiniń kópshiligi álemdik deńgeıdegi dárejeli halyqaralyq kınoforýmdar men festıvaldarǵa qatysa bastady. Tokıo, San-Franısko, Týrın, Stambýl, Parıj, Býdapesht, Karlovy Vary, Moskva jáne taǵy basqa da birqatar qalalarda qazaq kınosynyń kúnderi ótti. Álem bizdiń kınomyzdy tanı bastady. Kórip qana qoımady, asa joǵary baǵalap, qazaq kınosynyń ózindik erekshelikterin moıyndaı bastady. Belgııa, Franııa, Avstrııa, Ulybrıtanııa sııaqty zor qýatty kınoındýstrııasy bar memleketter endigi jerde jańa ınvestıııa turǵysynan qazaq kınosyna bet burdy. 2001 jyly Nant qalasynda (Franııa) uıymdastyrylǵan «Úsh kontınent festıvalinde» qazaq kınosynyń fılmderi boıynsha arnaıy baǵdarlama ótti.

2002-2003 jyldarda qazaq kınosynyń tarıhynda Amerıka jáne Germanııa memleketterimen birlestikteri bastaldy. Jańa josparlar, jańa óndiristik múmkindikter paıda boldy. Qazaq kınosynyń jańa kezeń kınosyndaǵy óndirisi turǵysynan alǵandaǵy mundaı jetistikterge jetýine arqaý bolǵan sebepterdiń negizgisi, árıne, sońǵy jyldardaǵy kınoshyǵarmalardyń joǵary deńgeıdegi kınofestıvaldarda júldeli oryndarǵa ıe bolyp, álemge tanymal bolýy edi: 1993 jyly – Strasbýrg qalasynda ótken halyqaralyq kınofestıvalda «Qaırat» fılmi (rej. Dárijan Ómirbaev) Bas júldeni ıelendi; Lokarno (Shveıarııa) kınofestıvalinde «Azǵyn úshtiktiń azaby» fılmi (rej. Ermek Shynarbaev) «Zolotoı leopard» júldesin ıelendi; Týrın (Italııa) kınofestıvalinde «Sońǵy yzǵar» (rej. Bolat Qalymbetov) fılmi Fıpressı syılyǵyn jeńip aldy jáne rejıssýradaǵy úzdik tabysy úshin degen júldeni ıelendi; Ispanııa Halyqaralyq Kınofestıvalinde «Ázázil qyz» fılmi (rej. Ámir Qaraǵulov) rejıssýra úshin syılyǵyn aldy. Ámir Qaraǵulovtyń «Kógershin qońyraýshysy» fılmi bir ǵana 1993 jyl ishinde Nant (Franııa) festıvaline, Rotterdam (Gollandııa) jáne Getterbýrg (Shveııa) festıvalderine qatysty, al 1994 jyly bul fılm Taoramın (Italııa) kınofestıvalinde Bas júldeni ıelendi. 1994 jyly taǵy birneshe fılm asa joǵary baǵalanyp, Halyqaralyq kınofestıvalderde bas júldelerdi ıelendi («Streındjer» - rej. Tımýr Sýleımenov, Gran-prı, Bratıslava kınofestıvali; «Kózimniń qarasy» - rej. Satybaldy Narymbetov, avtorlyq kıno baǵdarlamasynyń arnaıy syılyǵy, Anje kınofestıvali, Franııa; «Álsiz júrek» - rej. Ermek Shynarbaev, San-Sebastıan Halyqaralyq kınofestıvalinde Qazylar alqasynyń arnaıy syılyǵy, Ispanııa).

Áıtse de, qazaq kınosynyń damý tarıhynda óndiristik nátıje (sandyq kórestkish turǵysynda) jáne kınoshyǵarmalardyń mazmundyq tereńdigi (sapalyq kórsetkishi) jaǵynan da alyp qarar bolsaq, órleý jyldary men toqyraý kezeńderi únemi almasyp otyrǵany belgili. Bul sıpat qazaq kınosynyń atalyp otyrǵan qazirgi jaǵdaıyna da tán qubylys bolyp otyr. Toqsanynshy jyldar tusynda jeke kınostýdııalardyń sany shamamen 30-ǵa jetti. Bul kınostýdııalar men kınobirlestikterdiń ekonomıkalyq múmkindikteri ázirge tek shaǵynbıýdjettik avtorlyq fılmder óndirisi tóńireginde ǵana edi, sol sebepten de osy jyldary ekranǵa kóptep shyǵyp jatqan fılmderdiń birazy az da bolsa memleket tarapynan da qosymsha qarjylandyrylyp otyrdy. Memlekettik qarajat jáne jeke kınostýdııalar birlestigi nátıjesinde 1990-jyly 14 kórkem týyndy ekranǵa shyqty (12 fılm jeke kınostýdııalar úlesinde, al eki fılm memleket tarapynan qarjylandyryldy). 1991 jyl kóleminde ekranǵa 18 kórkemsýretti fılm shyqqan bolsa, onyń teń jartysy jeke kınostýdııalardyń úlesinde. Budan bylaıǵy jyldarda da jeke kınostýdııalar óndirisi memlekettik qarjylandyrýlarmen tepe-teńdikte boldy, tipti, keı tustarda basymyraq boldy deýge dálel bar: 1992- jylǵy 12 tolyqmetrajdy kórkemsýretti fılmderdiń ishinde 10 fılm, al 1993- jyly ekranǵa shyqqan 15 kórkemsýretti fılmniń ishinde 13 fılm jeke kınostýdııalardyń úlesinde. Qoǵamdaǵy ekonomıkalyq qatynastardyń ózgerýi Qazaqstan kıno óndirisine toqyraý kezeńin ákeldi.

Osy qubylys saldary nátıjesinde toqsanynshy jyldardyń ekinshi jartysynan qazaq kıno ónerinde shyǵarmashylyq daǵdarys bastaldy. Bul kezeń, ásirese, jeke kınobirlestikterdiń óndiristik turǵydan sandyq kórsetkishteriniń álsiregen tusy bolsa, sonymen qatar, memlekettik tapsyryspen kelgen birqatar bıorgafııalyq janrdaǵy fılmderdiń sapalyq kórsetkishiniń de tómendegeninen dep túsiný kerek.

1995-jyly bar-joǵy 5 kórkemsýretti fılm ekranǵa shyqty: «Abaı»-rej.Ardaq Ámirqulov, «Allajar»- rej.Qaldybaı Ábenov, «Kardıogramma» - rej.Dárijan Ómirbaev, «Ańshy januıasy»-rej.Shapıǵa Mýsına, «Homýchı mergen»-rej. Vıktor Pýsýrmanov. Budan bylaıǵy tusta da óndiristik toqyraý jalǵasa berdi. Jyl saıyn kórkem fılmder óndirisi qarqynyn tómendete túspese, arta qoıǵan joq. 1996-jyly ekranǵa tórt qana kórkem fılm shyǵady: «Sońǵy kanıkýl kúnderi»-rej. Ámir Qaraqulov, «Bárinen de názik jan»-rej.Abaı Qarpyqov, «Shanhaı»-rej.Aleksandr Baranov, «Jambyldyń jastyq shaǵy»-rej.Qanymbek Qasymbekov. 1997-jyly «Qazaqfılmniń» óndiristik qýaty bar-joǵy eki ǵana fılmge jetti: «Aqsýat»-rej.Serik Aprymov, «Zaman-aı»-rej.Bolat Shárip. 1998-jyldan kórkemsýretti fılmder óndirisi sál de bolsa qarqyn ala bastady, bul jyly 5 kórkem fılm jaryq kóredi: «Dar bogov»-rej.Vıktor Chýgýnov, «Kıller»-rej.Dárijan Ómirbaev, «Ompa»-rej.Satybaldy Narymbetov, «Taýqymet»-rej.Uljan Qoldaýova, «1997»-rej.Ardaq Ámirqulov.

1999-2000 jyldar orta býyn rejısserlary úshin de, «jańa tolqyn» rejısserlary úshin de tabysty jyldar boldy: «Desant»-rej.Leıla Aranysheva, «Qazaqı oqıǵa»-rej.Dámir Manabaev, «Kýkly koldýna»-rej.Ásııa Súleeva, «Ólimnen keıingi jaza»-rej.Talǵat Temenov, «Aqbilek»-rej.Kenjebaı Dúısebaev, «Fara»-rej.Abaı Qarpyqov, «Úsh aǵaıyndy»-rej.Serik Aprymov.

Qazaq kınosynyń tarıhyndaǵy osy qarastyrylyp otyrǵan kezeń kınoshyǵarmalardyń janrlyq túrlenýi turǵysynan da, keıipkerdiń somdalý qyrynan da, tipti, taqyryp ashý sııaqty rejısserlyq qoltańba sıpaty turǵysynan da alýan túrliligimen erekshelenip otyr.

Álemdik kıno tájirıbesinen biletinimizdeı, kıno óneriniń damý tarıhyndaǵy ár kezeńde kórermen nazary men qyzyǵýshylyǵy turǵysynan keletin jetistik nátıjesi- áleýmettik mańyzdy máseleni qoǵamdyq dárejeden jeke keıipker deńgeıine túsire otyryp taqyryp negizine alý múmkindiginde bolsa kerek. Ulttyq kıno ónerimizdiń tarıhyn kezeńder sıpaty barysynda qarastyrar bolsaq, qazaq kınosynyń toqsanynshy jyldar tusyndaǵy jaǵdaıy kıno tiliniń sýretteý ereksheligi turǵysynan alǵanda mindetti túrde alǵashqy jáne orta býyn rejısserlary shyǵarmashylyǵymen salystyrmaly deńgeıde alynady. Ekran týyndysynyń taqyryp aıasy kıno óneriniń damý tarıhynyń qaı kezeńinde bolsa da, shamamen deńgeıles ekendigi belgili.

90-jyldar kınotýyndylarynda kóteriletin asa mańyzdy áleýmettik taqyryptar, óziniń ishindegi taralyp jatqan san-alýan taqyryptary arqyly kúrdelengenimen de, ózekti máselelerdiń jeke adamǵa jáne qoǵamǵa qatysty jaqtary turǵysynan ulttyq kıno mektebiniń birinshi jáne ekinshi býyn rejısserlarynyń shyǵarmashylyqtarymen tyǵyz baılanysta ekendigin erekshe aıtý kerek. Jáne solaı desek te, kınoshyǵarmaǵa taqyryp bolǵan kúrdeli máselelerdi ashý múmkindikteri men ádisteri turǵysynan jańa kezeń rejıssýrasynyń ózine ǵana tán erekshelikteriniń baıqalǵandyǵyn da moıyndaý kerek. Toqsanynshy jyldar kezeńindegi jańa fılmderge mazmun bolǵan taqyryp múmkindikteri alýan túrli.

Qazirgi zaman sýreti men qazaq kınosyndaǵy jańa keıipker beınesi keıingi býyn rejısserlarynyń shyǵarmalarynda árqıly ádister arqyly tereń mazmundy sheshim taba bilgen. Sońǵy ýaqyttaǵy kınotýyndylarda jańa zaman keıipkeri jeke avtordyń ár fılminde erekshe bolǵanymen de, olardyń bárine derlik tán ortaq qasıet bar. Ol – qoǵamdaǵy kóp jylǵy qalyptasqan úırenshikti qarym-qatynastardyń aıaq-asty ydyrap, rýhanı ortanyń quldyraýynan jańa ózgeristerge der kezinde beıimdelip úlgere almaı, sol sebepten de ýaqyt jáne jańa zaman talabynan qalysta qalyp qoıǵan «sharasyz adam» beınesi. Qoǵamdaǵy kúrdeli qarym-qatynastyń ózekti máseleleri jeke keıipkerdiń ishki jan-dúnıesiniń tereńdigine boılaý ádisimen zertteledi.

Qazaq kınosy tarıhynda «jańa tolqyn» dep aıdarlanǵan tutas bir belestiń jetistigi jetpis jyl boıy saqtalǵan qoǵamdaǵy qalypty kózqarasty buzyp-jaryp ótkendiginde bolsa, sol «qazyǵynan qozǵalǵan» áleýmettik mańyzdy taqyryptardyń birqatary sońǵy onjyldyq kezeń kınoshyǵarmalarynda ár rejısserdyń ózine ǵana tán sýretteý ereksheligi turǵysynan da alýan túrli baǵytta jan-jaqty ashylý múmkindigine ıe boldy. Ásirese, basty nazar aýdaratyn suraqtar qatarynda jańa zaman taqyryby men zamandas beınesi.

Toqsanynshy jyldar kınosy balalar taqyrybyndaǵy fılmderdiń qurylymdyq ereksheligimen de sıpattalady. Rejısser turǵysynan ekran arqyly qalypty ómir sýretin berý maqsatyn júzege asyrýda, eger ol, ómir zańdylyqtarynyń tutas aǵymyna shyǵarmashylyq izdenispen oryndy tabylǵan beınelik keskindemelerdi úılesimdi ushtastyra bilse, demek, kórermenmen tikeleı baılanysty eskergen degen sóz. Osy turǵydan alar bolsaq, qazaq kınosynyń toqsanynshy jyldar kezeńindegi ekranǵa shyqqan fılmderdegi jıi qaıtalanyp otyratyn taqyryptardyń mańyzdylary qatarynda balalar taqyryby óte kúrdeli qoǵamdyq jáne áleýmettik máselelerdiń basyn qozǵaıdy. Alǵashqy býyn rejısserlary shyǵarmashylyǵymen kelgen balalar taqyrybyndaǵy fılmderdegi keıipker men orta úılesimdiligi kezeń sýretiniń nanymdy bolýyn qamtamasyz etedi. Bul erekshelik «jańa tolqyn» kezeńi kınosyndaǵy rejısserlar shyǵarmashylyǵyna da tán qubylys bolyp otyr.

Bas keıipkerleri negizinen balalar men jasóspirimder bolyp keletin toqsanynshy jyldar fılmderindegi kezeńdik sıpat ondaǵy kóteriletin máselelerdiń kúrdeliligin aldyńǵy planǵa shyǵarý arqyly tereńdetile túsedi. Qoǵamnyń kórinisi bala keıipkerler qabyldaýynda beriledi. Sondyqtan da bolar, búgingi fılmderde kórermenge birden baıqalatyny, jas keıipkerdiń minezindegi erekshelikterden buryn, ony qorshaǵan ortanyń áleýmettik sıpaty.

Jańa kezeń kınosy ózimen birge aıtarlyqtaı kóp jańalyq ákeldi, sonysymen de ulttyq rejıssýra mektebin jańa arnaǵa burdy. Bulaı deıtinimizge sebep, qazirgi fılmderde taqyryp ózektiliginen bastap, keıipker beınesin somdaý tásilderi de jańasha sheshimin tapty.

Keıingi býyn kınematografısteri ulttyq rejıssýra mektebiniń dástúrin jalǵastyra otyryp, búgingi kúnniń kókeıkesti máselelerin aıqynyraq kórsete bildi. Eger ulttyq rejıssýra kezeńindegi fılmder ashyq, ári jarqyn týyndylar bolsa, toqsanynshy jyldar fılmderinde bul ashyq atmosfera ýaqyttyń aýyr salmaǵy nátıjesinde eriksiz «bulyńǵyr» tartyp tur. Kınoshyǵarmanyń negizgi mazmuny jeke keıipkerdiń ishki tebirenisi tóńireginde órbitiledi. Jańa tolqynmen ekranǵa jańa keıipker keldi. Shyǵarmashylyq izdenister qazaq kınosyn taǵy bir deńgeıge kóterdi. Rejısserlyq erekshe qoltańbalardy eskerip, urpaqtar jalǵasy nátıjesinde dástúrli mektep jańǵyryǵy jańa kezeń kınosynan da tabylyp jatyr.

Birneshe onjyldyqty artqa salyp, kórkemdik sıpattaý ádisteri turǵysynan búgingi tańda álemdik kınoproesske emin-erkin enip otyrǵan ulttyq kıno tarıhymyzdyń damý satylaryn saralap qaraıtyn bolsaq, tolyqqandy tolǵanys kezeńindegi jańa kınematograf erekshelikterin aıqyndaý qajettiligi týyp otyrǵandyǵy zańdy qubylys bolyp otyr.

Alǵashqy kórkemsýretti fılmder tarıhynan búginge deıingi aralyqta ulttyq kıno ónerimiz órleý jáne toqyraý kezeńderin únemi almastyryp otyrǵandyǵy belgili.

Qazaq kınosynyń qalyptasýyna keńes kezeńi kınosynyń yqpalyn jan-jaqtylyq prınıp arqyly baǵalaý qajet. Olaı deıtinimiz, ult ereksheligi, jańa taqyryp pen ıdeıa jáne ekrandyq sheshim úılesimdiligi bir-birimen tyǵyz baılanysty uǵymdar. Oqıǵany kórkem sýret mánerimen ekranda beıneleý- tarıhı derekterdi moıyndaı otyryp, jeke keıipkerdiń sanasyndaǵy qabyldaý ereksheligin eskergen jón jáne sol arqyly materıal mazmunyna jańa sıpat berý múmkindigin paıdalana bilý.

Aıtylyp otyrǵan zańdylyqtar qazaq kınosynyń damýyna da óz yqpalyn tıgizdi.

Tarıhı derek pen kúndelikti ómir shyndyǵynyń kórkemdik turǵydan sıpattalý múmkindikteri - alǵashqy jyldardaǵy kórkemsýretti fılmderde jańa ıdeıa, revolıýııa keıipkeri nemese halyq qalaýlysy bolǵan tarıhı esimder ómirinen alynǵan bıografııalyq derekterdiń ekrandyq sheshimi jalpy keńes kınosy aýmaǵynda shamamen bir shemada órbitildi.

Qazaqstan kórkemsýret kınosy janryndaǵy alǵashqy fılmderdiń mysalynda alatyn bolsaq, «Amangeldiden» bastalǵan ulttyq keıipker minezindegi qalyptasý men sana-sezimniń órleý kórinisi ony qorshaǵan ortanyń da sıpaty bolyp, jáne sol arqyly tutas bir kezeń sıpatyna ulasyp jatady.

Ekrandyq shyǵarmanyń kórermen sanasyna áseri arqyly ulttyq kıno ónerimizdiń túrlený ereksheligin baıqaýǵa bolady. Olaı deýge sebep, kıno óneri kórermen talǵamy arqyly ǵana damý satylarynyń ár deńgeıine jete alady. Búgingi kúni qandaı fılmder qajet, keıipker sıpaty qalaı qaraı damyp barady? Bul faktorlardy aıqyndaıtyn, mindetti túrde, kórermenniń kınoshyǵarmaǵa suranysy, sol arqyly ulttyq kınematograf óndirisi jolǵa qoıylady, kıno óneri órkendeıdi.