Rolderdi bólý
Kókeıkesti maqsatyń aıqyndalyp, belgili bir júıege kele bastaýy, qoıylymnyń qaı janrda sheshim tabatyndyǵyna tikeleı baılanysty. Endigi jerde rol bólý kezeńi bastalady. Bul kezeńniń azaby men jaýapgershiligi mol, sebebi akterlerdiń daryny men dármensizdigi, múmkindigi men qabileti, qajet deseńiz olardyń teatrda qalý, qalmaýy týraly taǵdyry synǵa túsedi. Sonymen qatar, qoıylymnyń qalaı bolary men rejısserdiń de taǵdyry sheshiledi. Rejısser pesadaǵy keıipkerlerdi sýrettelýine jáne belgili bir akterdiń boıyndaǵy qasıetine baılanysty elestetedi. Sanasynda týyndaǵan osy eki beıneni bir-birine qabystyrý arqyly, akterdiń boıyndaǵy qasıetterdiń artyǵyn alyp, kemin tolyqtyra otyryp qajetti keıipkerin jasaıdy. Rejısserdiń oıy akter arqyly júzege asatyndyqtan, oǵan senýi kerek. Onyń keıipkermándilikke kóterile alatyndyǵyna úmittenýi jáne akterdi de sendire bilýi qajet. Keıde akterdiń óz múmkindigine kúdikpen, qorqynyshpen qaraıtyn kezderi bolady. Rejısserge akterdiń jan-dúnıesindegi sol jasyrynyp jatqan qabiletin kóre bilgeni jáne iske asyra bilgeni abzal. Akterdiń syrt pishini, túr-turpaty kórermenderge belgili bir beıneniń kelbetin elestetedi. Sahnaǵa shyqqan akterdan kópshilik elestetken beınesiniń is-áreketin kórýdi ishteı asyǵa kútedi. Parasattylyq, batyrlyq, qýlyq, aramdyq, ańqaýlyq, ázilqoılyq, qyrttyq, t.t. týraly kórermender sanasynda qalyptasqan belgili bir uǵymdar bolady. Onymen eseptespeı taǵy bolmaıdy. Biraq ol sol nanymdy buzýǵa bolmaıdy degen sóz emes.
Qalıbek Qýanyshbaev (Qallekı) «Aqan seri – Aqtoqty» spektaklindegi Mylqaýdyń beınesin qalaı jasaǵanyn bizderge (shákirt kezimizde) áńgimelep berip edi. Bul roldi buıryq boıynsha Qurmanbek Jandarbekov pen Elýbaı Ómirzaqov ekeýi daıyndaǵan. Olar Mylqaýdyń qylyqtaryn salyp, jurtty qyran topan kúlkige batyryp júrgen keıipker jasaýǵa kúsh salǵan. Kóńili tolmaǵan Qallekı rejısserden Mylqaýdy oınaýǵa ruhsat alady da, onyń tragedııalyq jaǵyna basa kóńil aýdarady. Qınalǵan sátterinde saýsaǵyn tistep kúńirenip, jan-jaǵyndaǵylarǵa kináli kózqarasymen qarap, Aqtoqtyny baýyryna basyp áldıleıtin kórinisteri Qallekıdiń akterlik kóregendiginiń jemisi edi. Aqyrynda Mylqaý beınesi qazaq sahnasynyń shoqtyǵy bıik qazynasyna aınalady.
Sol sııaqty jıyrma segiz jasynda Sháken Aımanov jasaǵan Jambyldyń, Nurmuhan Jantórın jasaǵan Shoqannyń, Sábıra Maıqanova men Fárıda Sháripova jasaǵan Tolǵanaıdyń beınelerin alyp qarańyz!
Sondyqtan, másele «qalaı oınaýda» emes «kimniń oınaýynda». Bul jasqa da baılanysty emes. Jasy kelgen akter qarııany «oınap» áýire bolmaıdy, ómirlik tájirıbesine súıenip keıipkerin somdaýda «men, usynylǵan shartty jaǵdaıdamyn» degen talaptyń alǵashqy satysynan aryǵa barmaýy múmkin. Senimdi oınaýy múmkin. Biraq ol beıne jasaý emes qoı. Al, jas akter qarııa týraly kórgenderi men túsinigin ushtastyrý arqyly, avtor jazǵan, rejısser talap etken beıneni jasaýǵa tyrysady. Akter úshin beımálim beıne jasaý jolyndaǵy izdenisi qymbat, kórermen úshin árıne jas akterdiń beınege qanshalyqty «boılaı» alǵany qyzyqty. Jıyrmadan endi asqan Bekjan Turysqa «Bes boıdaqqa bir toı» qoıylymyndaǵy Qyrmanbaı shaldyń beınesin senip tapsyrǵanda mende sondaı bir eseptiń bolǵany jasyryn emes. Sonymen qatar, men onyń boıynan erekshe bir qaǵylezdik pen qazaqy qaljyńnyń jylylyǵyn kórdim. Áıtpese, alpystan asqan akterlerimiz jeterlik edi. Qyrmanbaıdyń boıyndaǵy minez ereksheligin Bekjannan, on úsh jasar Jarboldy Jumaǵalı Mahanovtan kórdim. Oryndaýshylardy taǵaıyndaǵanda teatr ujymy senimsizdik tanytqanyna qaramastan, óz pikirimde qaldym. Olar senimimdi aqtap, keıipker mándilikke kóterildi, kórermenniń aıryqsha yqylasyna ıe boldy. Bar másele akterdiń eshkim kórmegen qyry men syryn qoldana bilýdiń rejısserlik kóregendigine táýeldi ekendiginde!
Akterlik daryn bireýde birden kórinse, endi bireýde uzaq uıqydan áreń oıanýy, al endi bireýde múldem oıanbaı ketýi ǵajap emes. Óıtkeni sýretkerlik daryn – ne bar, ne joq! Basqasha bolýy múmkin emes.
Oryndaýshylardy taǵaıyndar kezeńinde keıipkerler jaıly rejısserdiń túsinigi qalyptasyp úlgerse jaqsy. Al, qaısy bir keıipkerdi tolyq túsinip, naqty elestete almaı, qaı akterge toqtaryńdy bilmeı qınalatyn sátterińniń bolatyny ǵajap emes. Onyń ústine ózge qoıylymdaǵy jumysynan bosamaýyna nemese áldebir sebepterge baılanysty ózińe qajetti akterdi ala almaýyń múmkin. Keıde barlyq akterdi jumyspen qamtamasyz etý maqsatymen teatr basshylarynyń oryndaýshylardy tańdaýdy erikińe bermeı, kerisinshe: «Mynaý bos júr, osyny al!» - dep, múldem basqa akterdi «usynys» retinde tyqpalap jatatyny ótirik emes. Mundaıda belgili bir mejege deıin kelisýińe týra kelgenińmen, rejısserlik maqsatyńdy qunsyzdandyryp alýǵa bolmaıdy. Sharasyz tustarda rejısserlik sheshimińdi qaıta bir saralap, múmkindigińshe trýppadaǵy akterlerdiń laıyǵyn, tipten tabylmasa syrttan bolsa da, ózińe kerek oryndaýshyńdy qarastyryp, «jeke oryndaý (razovyı)» shartymen jumys isteýdiń jolyn qarastyrýǵa bolady. Eń durysy ózińe kerek akterińniń qoly bosaǵanǵa deıin kútýge múmkindik tabý. Jumystyń bul kezeńinde rejısserge ustamdylyq tanytyp, qurǵaq ýáde bergennen aýlaq bolǵany jón. «Ýáde – qudaı aty!» - degendi atalarymyz beker aıtpaǵan. Aıttyń eken, orynda!
Pesany alǵash oqyǵan sátten bastap-aq, akterler ózderi «qaı roldi, qaı akterdiń oınaıtynyn» ishteı bólip qoıady. Ózderine laıyqty roldi «kóre» bilse: «pesa jaqsy», bolmasa: «pesa jaman bolyp shyǵatynyn» este ustaǵan artyq bolmaıdy. Keıbir akterdiń óziniń qabilet-shamasyna qaramaı epızodtyq beıneni mensinbeı, qomaqty rolden dámetetini bolady. Ishin-ara keıbir «pysyqtardyń» basty beıneni alýdyń basqa da joldaryn izdestiretinderi de kezdesip qalady. Rolder men oryndaýshylardy taǵaıyndaý buıyryqqa qol qoıylyp, habarlandyrý taqtasyna ilingenshe qupııa bolýy kerek. Endi tańdaý buıryqpen bekigennen keıin, rejısser akterlerdi bólip-jarmaı, roldiń úlken-kishligine qaramaı janyn salyp jumys isteýi tıisti. Akterlerdiń múmkindigin ashý rejısserdiń eń basty mindeti. Ár qaısysynyń tabıǵatyn, keıipker jasaý ereksheligin, myqty tustary men osal jaǵyn, ıkemi men eptiligin tereń túsinip, paıdalana bilýge umtylǵany jón.
Akterdi birden nátıjeni (rezýltat) oınaýdan saqtandyrý kerek. Repetıııa – zertteý proessi ekenin umytpaǵan jón. Tereń zertteı bilgenge epızodtyq keıipkerden-aq keremetteı este qalarlyq tulǵa jasaýǵa bolady. Kerisinshe, qanshama úlken rol bolsa da, ilip alarlyq oı ushyǵyn kórsete almaıtyn kezder de jeterlik ekeni jasyryn emes. Sondyqtan da, rejısser armandaǵan pesasynyń oryndaýshysyn uzaq izdeıdi. Tapsa qoıady, shyǵarmashylyq tabysqa qol jetkizedi. Keıde ómir boıy izdese de kezdestire almaýy múmkin. Oryndaýshysy tabylmaǵan qoıylymnyń eshqashan bıiktikten kórinbesi anyq.
Óner – sulýlyq! Oǵan qyzyqpaıtyn, talpynbaıtyn adam kem de kem. Boıyndaǵy sol qyzyǵýshylyqty darynǵa balap júrgen kemtalant akterlerimiz da jeterlik. Uzaq jyl tájirıbe jınaqtaǵan akter týraly «darynsyz bolsa da jaqsy oınaıdy eken...» degen ýájge múlde senýge bolmaıdy. Bir taptaýryndylyqpen (shtapmpen) jyldar boıy jınaqtaǵan jattandy «ádis-aılasyna» salyp oınaǵanymen ondaı akterlerdiń jansyz beıneden aryǵa bara almaıtyndary qanshama!? Darynmen qosa bilimniń, úzdiksiz izdenistiń, talmaı talaptanýdyń aýadaı qajettiliginiń mánisi zor. Biraq, teorııalyq bilim aqtalýdyń quraly emes, rolmen jumys isteýdiń tásili bolǵany quba-qup. Ortanqol akterlerimiz: «men basqasha jasaıyn dep edim, shyqpaı jatyr» dep, termınderge súıene sóılep, rejısserdi, bolmasa áriptesterin kinálap, ózin aqtaıtyn kezderi kezdesedi. Osyndaıda As.Súleımenovtyń: «Beıtalant – beıtarap, al kemtalanttyń aralaspaıtyn jeri joq» - degeni oıǵa oralady.
Akterge senip tapsyrylǵan roldiń rejıssýralyq sheshimdegi atqarar mindeti qandaı? Akterdiń ol mindetti júzege asyrý múmkindigi qanshalyqty? Onan keıin bul roldiń akterdiń shyǵarmashylyq ómirindegi alar oryny qandaı bolmaq? Mine osy suraqtarǵa jaýap qarastyra otyryp, rolderdi bólgende, rejısser teatr trýppasynyń kóshbasshysy retindegi jaýapkershiligin esten shyǵarmaǵany jón. Budan trýppadaǵy bar artısterdi rolmen qamtamasyz etý qajet eken degen oı týmaýy kerek. Eń basty ustanym (krıterıı) bolashaq qoıylymnyń kórkemdik sheshimi men teatrdyń kórermen aldyndaǵy uly mıssııasyn umytpaǵanymyz abzal!
Dramatýrgııanyń stıldik ereksheligi rejısserdiń qandaı ádispen, qaı baǵytta jumys isteýin anyqtaıdy: birde stol basynda uzaq tyrýǵa týra kelse, birde tarıhı derekterdi zertteýge kóp ýaqytty jumsap arhıv aqtarsa, endi birde etıýdtik-ımprovızaııalyq (sýyrypsalmalyq), taǵy birde tipti basqasha tásildermen daıyndyqqa kirisýge týra keledi.
