Buqaralyq qoıylymdardyń rejıssýrasy

Ýlıy nashı kıstı,

Ploadı nashı palıtry.

V.Maıakovskıı

Óner – halyqtyń nár alar erekshe bir qýat kózi, qaınar bulaǵy. Búginderi qas-qaǵym sát saıyn damyp, kórermen qaýymǵa rýhanı áserin tıgizip, estetıkalyq tárbıe berip júrgen ónerdiń biri buqaralyq qoıylymdar men estradalyq shoý. Sondyqtan da rejıssýranyń bul túrine qoıylar talap-tilekter kún saıyn kúsheıip, kúrdeli sheshimderdi júzege asyrýǵa umtylýda ekeni belgili. Jeke oryndaýlardan bastap, teatrlandyrylǵan konerttik baǵdarlamalardyń, ásirese buqaralyq(jalpy halyqtyq) qoıylymdardyń, merekelik mádenı is-sharalardyń ıdeıalyq-kórkemdik deńgeıi tikeleı rejıssýraǵa baılanysty. Ulttyq úrdisterdi murat tutqan, azamattyqty arqaý etip, adamı taqyryptardy tý etip kótere bilý bilikti de, bilimdi rejıssýranyń enshisinde. Búginderi teatr rejısserlarynyń kóbi múmkindikterine qaraı osy salada qoıylymdar qoıyp júr. Árıne, rejıssýra mamandyǵynyń negizderi bir bolǵanymen de buqaralyq qoıylymdar men teatrlandyrylǵan konerttik baǵdarlamalardyń ózindik aıyrmashylyqtary jeterlik. Búginderi ónerdiń qaı salasy bolsyn sıntezdik(teatr, kıno, tv, ırk, pantomıma, horeografııa, t.b) túrlerge baı bolǵandyqtan, rejıssýradan kún saıyn jańa sheshimder, aýqymdy qoıylymdar talap etip otyr. Ol úshin rejısserdiń ómirlik tájirıbesiniń moldyǵyna, jalpy mádenı deńgeıiniń joǵary bolýymen ǵana emes, shyǵarmashylyq qııaly baı, kórkemdik oıdy tujyrymdaı alatyn, óz ıdeıasyna ózgeni eliktire biletin, ádebı tildi taza meńgergen, «shaǵyn dramatýrgııa»(árbir ánniń, bıdiń, mınıatıýranyń, nomerdiń, jeke kórinisterdiń ózindik dramatýrgııasy) zańdylyqtaryn, buqaralyq qoıylymdar senarıiniń sharttaryn jetik ıgergen maman bolýy tıis. Osy oraıda kóptegen rejısserladan san-túrli suraqtardyń týyndap jatatyny barshylyq. Jer-jerden buqaralyq qoıylymdardyń senarıin qalaı jazý kerektigine keńes berýdi ótinip, rejıssýranyń atqarar mindetteri jaıly aıtýdy surap jatady. Sondyqtan ózimniń ustazdarymnan kórgenderim men 1980-shi jyldan beri jasaǵan irili-usaqty osy saladaǵy qoıylymdarymnan jınaqtaǵan tájirıbemmen bólisip jatamyn. Tómendegi jazyp otyrǵandarym Respýblıkalyq mádenıet ınstıtýtyna kásibı deńgeılerin kóterýge kelgen rejısserlardyń suraýy boıynsha oqyǵan baıandamalarymnyń qysqartylǵan nusqasy.

Ár eldiń, ár halyqtyń ózderiniń erekshe atap óter merekeleri bar. Bizder úshin bir jyl kóleminde naýryzdan bastap, 8-naýryz halyqaralyq áıelder kúnine deıingi memlekettik deńgeıde atalyp ótetin qanshama merekelerimiz bar deseńizshi! Onyń ústine qazaq halqynyń fánı jalǵannan bastap, baqılyqqa attanǵanǵa deıingi salt-dástúrine baılanysty atqarylatyn is-sharalary tunyp turǵan qoıylym emes pe! Olardyń da ózindik senarıi, rejıssýrasy men oryndaýshy «artısteri» bar. Mysaly «shildehana», «besik toı», «qyrqynan shyǵarý», «tusaý keser», «súndet toı» dep, jalǵasa beretin tiri pendeniń bul fánı jalǵandaǵy toı-merekeleri jalpy halyqtyq sıpatqa ıe, ózindik qalyptasqan «senarıı» boıynsha neden bastalyp, nemen bitetinin jaqsy bilemiz. Án men kúı, bıge qosa saltanatqa laıyqty ártúrli yrymdardy mindetti túrde atqaryp, «rol» tımegenderi ókpesi qara qazandaı bolyp: «bir japyraq jyrtysyn aıaǵany nesi?» dep, endi qaıtyp kórispesteı dramalyq «qaqtyǵystardy» týyndatyp jatady. Olarǵa bireý basý aıtsa, bireýi ashý aıtyp, bireýi jýyp-shaıyp án men ázilge aınaldyryp tatýlastyryp jatady. Mine sizge teatr! Bul merekege kelgender kórermen retinde emes, oryndaýshylar retinde qatysýǵa keledi. Adamzat balasy qashanda jalpy halyqtyq meıramdarǵa qulshynys tanytyp kelgen. Bul merekeler tek kóńil kóterý úshin ǵana emes, jaqsylyq pen izgilik ıdealdaryna, patrıottyqqa tárbıeleýdi basty maqsat tutqany belgili.

Pýblııstıkalyq, azamattyq taqyryptarǵa umtylyssyz – buqaralyq qoıylymdardy elestetý múmkin emes. Muny mamandyqtyń alǵy sharttarynyń biri dese de bolady. Sondyqtan da buqaralyq qoıylymdardy qoıatyn rejısseridiń qoǵam men halyq aldyndaǵy jaýapgershiligi orasan zor. Rejısserdiń sol taqyrypqa degen azamattyq kózqarasy da, dúnıe tanymy da mańyzdy bolmaq. Bul qoıylymdardaǵy kezkelgen aǵattyq – kórermenge tárbıelik jaǵynan jiberilgen qatelik retinde áser eteri sózsiz. Merekege laıyq materıaldy muqııat tańdamaýdan, kórkemdik beınelerdi naqtylap oılastyrmaǵandyqtan, oryndaýshylarǵa qoıylar talaptyń álsizdiginen, merekeniń sharyqtap damý joldarynyń qısynyn tappaǵandyqtan qoıylymǵa kelgen kórermenniń qajetti dárejede áser almaıtyny aıdan anyq. Iosıf Mıhaılovıch Týmanov: «Mundaı qaýip – shynaıy ónerdi shalaǵaılylyq (remeslennıchestvo) pen taptaýryndylyq(shtamp) almastyrǵan jerden bastalady! Alýan túrli teatr ónerleriniń ishindegi buqaralyq qoıylymdardyń jeńisi men jeńilisi teatr spektaklderine qaraǵanda júz esege artady. Teatrda premeradan keıin qoıylymǵa oralyp, jóndeýińe múmkindigiń bar, al, buqaralyq qoıylym bir-aq ret qoıylǵanymen uzaq ýaqyt este saqtalarlyqtaı áser qaldyrýy kerek» - deıtin. Teatrda rejısser óz oıyn sahnalyq keıipkerlerdiń psıhofızıkalyq is-áreketterin ashyp, araqatynastaryn anyqtap, oqıǵalar legi men qaqtyǵystar arqyly kórsetse, buqaralyq qoıylymdar men teatrlandyrylǵan konertterde bul taqyryptar ártúrli janrlardan(drama, án, bı, mýzyka, akrobatıka, t.t.) qurastyrylyp, ortaq ıdeıa úshin bir maqsatqa arnalǵan kórinister arqyly júzege asyrylady. Bul jerde rejısser kórermenderdiń jáne qatynasýshylardyń sanasy men qııalyna sahnalyq sımvoldar arqyly áser etedi. Dramatýrgııalyq erekshe tásildi qajet etetin rejıssýanyń qıyndyǵy da osynda.

Ustazym KSRO halyq artısi, Memlekettik syılyqtardyń laýrety, professor Iosıf Mıhaılovıch Týmanov(Týmanoshvılı) drama jáne opera teatrynyń rejısseri bolýmen qatar buqaralyq qoıylymdardyń álemdik deńgeıdegi mańdaı aldy ókili boldy. Moskva, Berlın, Býharest, Varshava, Helsınkı, Vena, Sofııa, Parıj qalalarynda ótkizgen festıvalderi men merekelik sharalarynyń ishinen 1957-jyly ótkizgen «Dúnıejúzi jastary men stýdentteriniń Moskvadaǵy festıvali» men 1980-jyly Moskvada ótken «HHII-shi jazǵy olımpııadasyn» aıtsada jetkilikti bolar deımin. Ideologııalyq baqtalastyqqa baılanysty AQSh bastatqan biraz elderdiń bul olımpııadaǵa baıkot jarııalaǵanyna berer jalǵyz jaýap - merekeniń ashylý jáne jabylý saltanaty boldy. KSRO Ortalyq komıtetiniń qarsylyqtaryna qaramaı, eshbir saıasatty aralastyrmaı, sport merekesiniń joǵary dárejede ótkizilýi senarıdiń avtory, ári bas rejısseri Iosıf Mıhaılovıchtiń basyn báıgege tikken eńbegi men erligi dese de bolady. Saıası bıýronyń degenine kónbeı, qoıylym tobynyń bar jaýapgershiligin moıynyna alyp, óz degenin jasaýdyń arty nege soǵaryn bilse de, rejısserlik muratyna adaldyq tanytty. Teatrdyń jóni bir basqa, al stadıon toly halyqtyń olımpııadanyń jabylý saltanatynda kóz jasyna ıe bola almaı jylaǵanyn kórgenińiz bar ma edi?! Olımpııadanyń ashylý sáti sport pen beıbitshiliktiń qudiretin kórsetse, jabylýy qımastyq pen baýyrlastyqtyń merekesine aınaldy. Ásirese HHII – shi olımpııadanyń en-tańbasyna aınalǵan Qonjyqtyń qoshtasý sátindegi qımastyqtyń kózjasyna bar álemdegi kórermenniń ortaqtasqany shyndyq. Ol jaıly álemdegi aqparat quraldary jazyp, kórsetip jatty. Mundaı merekeniń ekinshi ret qaıtalanbaıtyny týraly kóp aıtyldy. Beıjin, Vankýver olımpııadalarynyń ashylý, jabylý saltanattary kompıýterlik múmkindikterdiń sheksizdigin pash etse, Moskva olımpııadasynyń mádenı baǵdarlamasy: rejıssýra, beıneleý, horeografııa, mýzyka, oryndaýshylyq ónerlerdiń keremetteı qaıtalanbas úlgilerin kórsetkeni daýsyz.

Bizderdi ustazymyz, Franııa úkimetiniń ótinishine baılanysty jasalǵan «Orys revolıýııalarynyń ánderi men bıleri» atty úlken teatrlandyrylǵan qoıylymnyń assısenttik jumysyna aralastyrdy. Bul baǵdarlama Parıj qalasynda úsh aılyq gastrolde bolǵanda(kúnine eki ret), jeti myń adamdyq (sýretshi B.Knobloktyń eskızi boıynsha jasalǵan) arnaıy jasalǵan konerttik (burynǵy kórme jáne sport zaly) zalǵa álemniń barlyq elderinen kelgen kórermenderdiń: «mse Týmanovtyń qoıylymyn kóremiz!» - dep, kelgenine kýá boldyq. Teatrlanǵan baǵdarlamanyń «Vechernyı zvon» áni oryndalatyn kezinde barlyq zal jylaǵan adamdardyń( basym kópshiligi rossııalyq emıgranttar) óksigine tolyp ketetin. Sokolov atyndaǵy erler horynyń oryndaýyndaǵy osy ánniń kezinde kórinetin: qaıyńdy alqap, qyzaryp batqan kúnniń shuǵylasy, alystaǵy shirkeýdiń tóbesi, shabyndyqtaǵy shómeleler, shalǵylary men tyrmalaryn ıyqtaryna salyp úıine qaıtyp kele jatqan birli – jarym jastar, múlgigen tynyshtyq, beıqam tirlik... Qarap otyrsańyz Esenın óleńge qosqan, Levıtan sýretin salǵan rossııa jeriniń tabıǵaty... Naǵyz saǵynysh týdyratyn kórinister! Stepan Razın(ol týraly ándi Ermek Serkebaev oryndady) zamanynan bastalyp, 1980-shi jyldarǵa deıin keletin baǵdarlamaǵa KSRO – nyń barlyq jerinen jınalǵan artıster qatysty. Eń basty aıtpaǵym osy eki saǵattyq qoıylymnyń eń alǵashqy repetıııasy. Ár jerden kelgen ujymdardy, assısent bolǵan bizderge bólip berdi de, ne isteýimiz kerektigin aıtyp túsindirdi. Ózi zalda otyryp, kimniń qashan sahnaǵa shyǵyp, qaıda baratyn, ne isteıtinin, mýzykasy men jaryǵy bar, ánderi men bıi bar, kınosy men halyqtyq kórinisteri bar kúrdeli qoıylymdy týra eki saǵatta aıǵaı-shýsyz qoıyp shyqty. Árıne, bizder úshin bul múmkin emesteı kóringen. Jeke oryndaýshylar men bıshiler, hor artısteri, ansamblder men orkestr barlyǵy kórinis saıyn kıimderine deıin aýystyryp «jańa keıipkerlerdi» oınaıdy. Bul onyń qoıylymǵa qatysatyn tórt júzden astam adamdardyń ár kórinis saıyn ne isteıtinin naqty bilýinen. Sońynan bizdi jınap alyp, kelesi repetıııalarda atqaratyn mindetterimizdi túsindirdi. Mine, osylaısha bir aptanyń ishinde jyldar boıy oqyp jetpeıtin sabaq aldyq. Olımpııadanyń senarıiniń alǵashqy jobasyn bir jyl buryn bizge oqyp berip, bizdiń pikirimizdi tyńdady. Ol kezdegi óndiristiń múmkindiginiń joqtyǵynan senarıge kirmeı qalǵan keremet oılaryn ortaǵa saldy. Ózimizge senarıı jazdyryp, ony talqylaýlar arqyly buqaralyq qoıylymdardyń rejıssýrasy týraly túsinigimizdi qalyptastyrýǵa tyrysty.

Buqaralyq merekede bir mezgilde birneshe orynda mádenı is-sharalar («sheberler aýyly», «kitap saýdasy», «balalar alańy», «sport alańy», «gúl kórmesi», «ulttyq dám», «sán úlgileri», t.b.) ótip jatady. Olardyń árqaısysynyń óz maqsaty men atqarar mindetteri bar. Teatrlandyrylǵan qoıylym osy merekeniń eń basty, ári mańyzdy bólimi bolyp tabylady. Rejısser óz qoıylymynda merekeniń mańyzyn dáripteýmen qatar, halyqty jańa bir jarqyn belesterge shaqyrýy, optımıstik rýhyn kóterýi, merekelik kóńil-kúıge bóleýi kerek. Árbir merekeniń ózindik «kókeıkesti maqsaty» bar jáne ol rejısserdiń: «Bul mereke ne maqsat úshin ótkizilýde?» - degen, suraqqa kórkemdik sheshim arqyly jaýap berýin talap etedi. Ókinishke oraı buqaralyq qoıylymdardyń senarıin jazýdy meńgergen dramatýrgtarymyz joqtyń qasy bolǵandyqtan, kóbine rejısserdiń óziniń jazýyna týra keledi. Ózgege jazdyrǵannyń ózinde de rejısserdiń «redaktorlyǵynyń» baqylaýynda bolady. Sondyqtan da «rejısserdiń ádebı tildi jaqsy meńgerýi kerek» dep jatatynymyz.

Buqaralyq qoıylymdardyń dramatýrgııasy birneshe jaǵdaılardy eskere otyryp jazylady:

Sonyń biri - mereke ótetin oryn: qalalyq alańda, kóshede, stadıonda, klýbta, sport saraıynda, sýda, taý baýraıynda, t. t. Osyǵan baılanysty qatysatyn adamdar men merekelik qoıylymnyń kólemi aıqyndalady. Klýbta ótetin merekelik sharanyń bezendirilýinen bastap, qatysatyn adamdarynyń sanyna, kompozıııalyq mızansenalaryna deıin stadıon nemese kóshede ótetin merekelerdikinen múldem bólek bolady. Birine, otyz-qyryq oryndaýshy jetip jatsa, endi birine jeti-segiz myńdaı adamnyń azdyq etip jatatyn kezderi bolady.

Ekinshiden merekeni ótkizýge kerekti múmkindigińdi tolyq bilýiń qajet: Qansha adam qatysa alady? Dekoraııa, býtaforııa men rekvızıttermen qamtamasyz ete ala ma? Kıimder qandaı bolmaq? t.b. esepke ala otyryp, oryndaýshylardyń múmkindikterin eskere otyryp senarıı jazylady. Úshinshidenbuqaralyq qoıylymdardyń senarıi - teatr men kınodaǵydaı kóp sózge qurylmaıdy. Kerisinshe óte az jáne kópshilikke túsinikti sózdermen jazylady. Ondaǵy jazylar sózder men óleńderdiń de kóbi «urandy» túrde jazylady. Sonshama qalyń kórermenderge aıtylar oıdyń «jalańashtanyp» jetkeni uǵynyqty bolady.

Tórtinshiden kórermenderge áser etý úshin án, bı, kompozıııalyq kórinister qoldanylady. Sahna men kınodaǵydaı psıhologııalyq usaq detaldarǵa barmaıdy, kórinis pen sózderdiń tikeleı qısynynan góri, mán-maǵynasynyń qısynyna basa kóńil aýdarylady. Keı tustarda kórermenniń zeıinin bir kórinisten, ekinshi bir múldem basqa kóriniske birden aýystyryp alyp aıtpaq bolǵan negizgi oıdy jalǵastyra beredi. Bylaısha aıtqanda «shaǵyn dramatýrgııa» zańdylyǵy men «kınomontaj» tásiline qurylady. Sondyqtan senarıstiń - ótip jatqan is-árekettiń syrtqy kórinisine laıyqty ishki ekpin-yrǵaǵyn dál tabýy kerek. Ol – jeke oryndaýdaǵy án be, álde toptyq bı me, ne bolmasa teatrlandyrylǵan kórinis pe, hor ma, báribir qoıylymdaǵy oryny(prolog, sharyqtaý shegi, epılog) men atqarar mindeti qandaı ekeni anyq kórsetilýi qajet. Osylaısha senarıı merekeniń kókeıkesti maqsatyn, taqyryby men ıdeıasyn anyqtaıdy. Ár merekeniń ózgege uqsamas, eshqashan qaıtalanbas kórkemdik sheshimi men jańasha ekpin-yrǵaǵyn tabý rejısserdiń basty mindeti. Ár merkeniń ózindik kóńil-kúıi bar. Solaı degenimizben barlyq merekege ortaq - oryndaýshylar men kórermender arasyndaǵy baılanystyń zańdylyǵyn eskerý de rejısser men senarıstiń mindeti. Merekege qatysýshylardy shartty túrde eki topqa: oryndaýshy belsendi topqa jáne kórermender tobyna bólýge bolady. Sońǵy top qoıylym barysynda belsendilik tanytyp, sezimderin kórsetip (qolshapalaqtap, sózderimen qoldaý kórsetip, qosylyp án aıtyp, bılep degendeı) oryndaýshylarmen tyǵyz baılanysqa kóship ketedi. Buǵan qol jetkizý úshin rejısser kópishiliktiń kóńil-kúıin dóp basar sheshimderge barýy kerek.

Teatrlandyrylǵan konertte jurttyń zeıinin sahnaǵa aýdarýdy oılasaq, endi jalpy halyqtyq meıramda olardyń qumarlyǵyn ártúrli jerlerge (oıyndarǵa, jarystarǵa, baıqaýlarǵa, t.b.) aýdarýǵa tyrysamyz. Bul bir jaǵynan jurttyń merekelik mádenı sharalarǵa(oıyndarǵa, baıqaýlarǵa, vıktorınalar men jarystarǵa, t.t.) tikeleı aralasýyna múmkindik berse, ekinshiden meıramǵa jınalǵan san-myń adamdardyń bir jerde topyrlaýynyń saldarynan aıaq astynan bolatyn apat pen jazymnan saqtaıdy, tártipsizdikti boldyrmaýǵa jaǵdaı týdyrady. Uıymdastyrýdyń barlyq sharalaryn rejısserdiń muqııat bilýi jáne óziniń tikeleı aralasýymen júzege asyrýy shart. Senarıde mereke ótetin orynnyń bezendirilýinen bastap, fınalyna deıingi is-qımyldar naqty jazylyp, ótetin mádenı sharanyń ýaqyttary tolyǵymen saǵat, mınýtyna deıin kórsetiledi. Qoıylymǵa qatysatyn oryndaýshylar men toptardyń qashan, qaıdan, qalaı shyǵyp, ne isteıtini, qaıda baryp, qaıda jáne qalaı ketetini tolyǵymen jazylǵany kerek. Bir sózben aıtqanda asa mańyzdy mızansenalyq sheshimniń kompozıııasyn rejısser kúni buryn qııal kózimen kórip, oısha tolyqtyryp nemese qaǵazǵa túsirip, bolmasa kompıýterlik grafıka jasaý arqyly anyqtap alǵany jón.

Senarıdegi is-árekettiń óristeýi men kompozıııasynyń teatr dramatýrgııasynan ózgeshe, ózine tán qısyny bolady. Merekelik qoıylymnyń bastalýy, damýy, sharyqtaýy, sońy senarıdiń mindetti bólikteri, osylar arqyly ár epızodtyń mán-maǵynasy, emoııalyq áseri anyqtalady. Qalyń jurttyń nazaryn birden baýlyp alý senarıst pen rejıssýranyń mindeti. Qoıylymnyń taqyryby prologtan bastap ashyla bastaıdy. Ol mereke ótetin orynnan bastap, qoıylym bastalǵanǵa deıingi taqyryptyq án men kúıler(fonogrammalar), aıtylyp jatqan izgi tilekter men úndeýler arqyly halyqtyń kóńil-kúıin merekelik qoıylymǵa daıyndaı bastaıdy. Osy bir oıdy úzbeı oryndaýshylardyń oıyn órnegi arqyly damytyp, halyqtyń qyzyǵýshylyǵyn artyra otyryp fınalǵa jetkizý kerek. Prolog – merekelik saltanatqa kórermendi birden baýrap alar jáne ótip jatqan mádenı sharanyń mańyzdylyǵyn pash eter jaýapty qadam. Fanfary nemese saltanatty mýzykadan bastalyp, qatynasýshylardyń shyǵýynyń (parad ýchastnıkov) ózi keremetteı ásem, túrli-tústi qanyq boıaýlarǵa toly kórinis bolǵany qajet. Búginderi kezkelgen merekelik sharalardy televıdenıege túsirip jatatyndyqtan, olardyń kógildir ekranda qalaı kórinetindigin de esepke alǵan jón. Is-shara ótetin alańǵa: tý ustaýshylary (flagonosy), negizgi top (fonovaıa grýppa), kórkemdik fon(hýdojstvennyı fon), teatr akterlary, ánshiler men bıshiler, horlar, ańdary men tehnıkalary bar, taǵy da basqalardyń ret-retimen shyǵý saltanatyn merekege sáıkestirip oılastyrý qajet. Olardyń qaı-qaısysy bolmasyn ortaq oıdy júzege asyrý jolynda birin-biri tolyqtyryp turýy shart. Daýylpazdar men kerneıshilerdiń fanfarynan keıin keıde paradtan, keıde kóptegen toptardyń ortaq bıimen, kórkemdik fonnyń kórinisterimen, negizgi toptarmen alań men sahnany toltyryp baryp merekeni saltanatty túrde bastap júrmiz. Sodan keıin merekeni ashý úshin uıymdastyrý alqasynyń tóraǵasyna sóz berilise, jurttyń bar zeıinin ózine jınaqtaýǵa, merekelik kúıge enýine múmkindik beredi. Bul tusta tóraǵanyń sahnaǵa shyǵýyn, ketýin sol prologtyń bir kórkemdik kórinisine aınaldyrý kerek. Al, aıtylar sózdiń qysqa da, nusqa bolǵany shart. Sahnaǵa shyqqan keı ákim-qaralardyń baıandama jasap, esep tapsyryp turyp alýyna jol bermeý kerek. Merekeniń shyǵý tarıhy men mánin jınalǵan halyq jaqsy biledi jáne uıymdastyrýshylardyń uzyn sonar sózin emes, quttyqtaýyn estigisi keledi. Merekeniń kórkemdik baǵdarlamasyn taǵatsyzdana kútetinin umytpaýymyz shart. Kóptegen jerlerde merekelik sharany ákimniń jalǵyz ózi sahnaǵa shyǵyp sóz sóılep ashyp, onan keıin baryp mádenı is-sharalar bastalyp jatady. Qaı jaǵynan qarasańyzda olqylyǵy kórinip turatyn bul kórinistiń saltanatty kórinisi men kóńil kúıi de jurt kútkendeı áserge bólemeıdi. Baǵdarlamany júrgizýshilerdiń kıimi, sahnaǵa nemese alańǵa shyǵýy, aıtar sózderi merekeniń saltanatyn pash eter alǵashqy qadamdardyń mańyzdy sáti ekenin esten shyǵarmaı qatań talap turǵysynan qaraýymyz shart. Olardyń kórkine, dıkııasyna, daýys ekpinine, sóıleý mánerine, sahnalyq mádenıetine basa nazar aýdarylýy qajet. Sahnaǵa shyǵyp alyp: «sóılegenniń jóni osy»-dep, bátýásiz sózderge erik berýine jol berýge bolmaıdy. Olardyń «qalyptan shyqpas erkindikte» bolǵany abzal. Aıtylar ár sózdiń kórermenge daralanyp jetkeni jón.

Senarıdiń mańyzdy bóligi merekeniń taqyryptyq jaǵynan sharyqtaý shegin dóp basyp kórsete bilýde jatyr. Kópshilik qaýym tek tamashalaý úshin ǵana emes, ózderi de oryndaýshy retinde qatysyp, lázzát alýǵa keletinin jaqsy bilemiz. Prologtan bastap óz maqsattaryna halyqty elitken rejısser men senarıst, endi olardy belsendi oryndaýshylarǵa aınaldyrýǵa umtylady. Bul endi halyqty japa-tarmaǵaı alańǵa nemese sahnaǵa shyǵarý degen sóz emes. Jalpyǵa ortaq kóńil-kúıge, áserge bóleý.

Fınaldyń mindeti – merekeni uıymdastyrǵandaǵy rejısserdiń aıtpaǵyn kórermenniń sanasyna bekitý, adamdyq, azamattyq uǵymdardy oıatý, kóńilderine shattyq sezimderdi uıalatý. Mine merekelik qoıylymdardyń senarıiniń jalpy sıpaty osylaı bolǵanymen, ózderine tán erekshelikteri bar jáne rejısserdiń qııalyna baılanysty túrlishe úlgid jazylady.

Bul saladaǵy basty qıyndyqtyń biri – daıyndyq máselesi. Ártúrli ujymdardan jınalǵan «qyryq quraý» oryndaýshylardyń basyn bir mezgilde qosyp daıyndyq jasaýdy uıymdastyrý keıde múmkin bolmaıdy. Ekinshiden: «Kem-ketigin keıin toltyrarmyn» deýge taǵy bolmaıdy. Sebebi bir-aq ret qoıylady. Ne isteý kerek? Mundaıda kómekke keler dúnıe – senarıdiń montaj retinde qaǵazǵa túsken nusqasy (montajnyı lıst). Onda merekedegi ótetin is-áreketterdiń ýaqytyn, orynyn, oryndaýshylardyń qaıdan shyǵyp, ne isteıtinin, qaıda ketetinin, mýzykasy men jaryǵy, basqasy bar barlyǵy qamtylady. Muny árbir rejısserdiń qaǵazǵa túsirip jasaı bilgeni qajet. Eshqashan «oıǵa saqtaýǵa» senbeý kerek. Senarıı – merekelik sharany uıymdastyrýdyń jospary bolǵanda, ony iske asyrýdyń úlgisi – montajdyq paraq (montajnyı lıst). Mysaly:

Mine osylaısha jalǵasa beredi. Bul paraq uıymdastyrý tobynyń árqaısysyna taratylyp beriledi de árkimniń óz mindetin múltiksiz oryndaýyna múmkindik beredi.

Merekelik qoıylym aldyn-ala uıymdastyrý jumystaryna asa táýeldi. Bul – rejısser, sýretshi, senarıst, kompozıtor, baletmeıster, admınıstratrolar men ujymdardyń jetekshilerinen turady. Bularǵa árbir oryndaýshy toptyń(ánshi, bıshi, kórkemdik fon, negizgi top, t.b.) aldyndaǵy mindetterdiń búge-shigesine deıin túsindirilip, olardy qalaı atqaratyndyqtary oılastyrylyp, árqaısysyna tısti daıyndyqtyń saǵat, mınýtyna deıin kórsetilgen jumys kestesi qosa beriledi. Ár toppen jeke-jeke daıyndyqtan keıin barlyǵyn qosyp, jınaqtaý daıyndyǵy bastalady. Uıymdastyrý tobynyń basty ustanymy – ýaqytty bosqa óltirmeı jemisti paıdalaný. Kórsetilgen ýaqytta daıyndyq bastalmasa, qatynasýshy adamdardyń jaýapsyzdyǵyna, qyzyǵýshylyǵynyń sýynýyna ákep soqtyrady. Sondyqtan jumys kestesinde kórsetilgen ýaqyt ólsheminde daıyndyqty jasap úlgirýge tyrysý kerek. Ol úshin de ýaqyty, oryny naqty kórsetilgen daıyndyqtyń jumys kestesin jasap, barlyq jaýapty adamdarǵa taratylýy qajet.

20 naýryz

21 naýryz

Osylaısha jalǵasyp kete beredi.

Jalpy rejısserdiń merekelik qoıylymdy repetıııasyz ótkizetindeı dárejede bolǵany jón. Budan eshqandaı daıyndyqtyń keregi joq degen pikir qalyptaspaýy kerek. Bul – rejısser men uıymdastyrýshy toptyń merekege qatysýshy árbir oryndaýshynyń mindetterin naqty bilýge mindetti degen qatań talap ekenin durys uǵynýymyz shart.

Buqaralyq qoıylymdardaǵy basty mindetterdiń biri sýretshiniń bezendirýi men kompozıtordyń enshisinde. Sýretshi merekelik taqyrypty ashýda mádenı-sharanyń ótetin ornyna laıyqty úılestire otyryp sheshim jasaıdy. Oryndalar árbir kórinis pen óner túrleriniń(án, bı, orkestr, hor, ırk, pantomıma, ańdar, tehnıka, t.b.) kásibı erekshelikterin eskere otyryp jasalady. Bul sýretshiniń erekshe sheberligin qajet etetini belgili. Al, merekeniń jetistigi – onyń mýzykalyq partıtýrasyna baılanysty ekenin taǵy jaqsy bilemiz. Bul mindet túrli jolmen: kompozıtordyń arnaıy jazylǵan mýzykasy arqyly nemese buryn jazylǵan belgili mýzykalardy óńdeý arqyly jáne ártúrli avtorlardyń jınaqtalǵan mýzykalary arqyly júzege asyrylady. Osylardyń barlyǵynda da kompozıtordyń tikeleı aralasýy shart. Mýzykalyq partıtýranyń stıldik, janrlyq, aspaptyq, úndestik tutastyǵyn oılastyryp, kórkemdik sheshimniń júzege asýyna degen jaýapgershilikti atqarady. Qoıylymnyń bastalýynan sońǵy fınaldyq akkordyna deıingi mýzykalyq áser kúshin anyqtaý kompozıtordyń mindeti. Qazirgi ǵylmı-tehnıkalyq jetistikterge súıene otyryp úntaspaǵa áýender men akterlardyń sózderine deıin jazyp, kıno, televıdenıeniń keremetteı múmkindikterin keńinen paıdalaný arqyly keremetteı áserli sheshimderge qol jetkizýge bolady.

Joǵaryda aıtylǵan oılardy júzege asyrý úshin rejısserge tııanaqty kómekshiler aýadaı qajet. Merekedegi esh úzilissiz birinen keıin biri kórkemdik elementteri almasyp, is-áreketteri jalǵasyp jatqan kórinisterdi sol kómekshilerdiń bilikti eńbekteri arqyly qol jetkizýge bolady. Qoıylymnyń dınamıkasy buzylmaýy kerek. Bul óz kezeginde buqaralyq qoıylymnyń ıdeıalyq-kórkemdiginiń tutastyǵynyń kepili bolmaq. Qoıylym barysynda keıde sýretshi, kompozıtor, admınıstratordyń bolmaýynan sol mindetterdiń barlyǵyn rejısserdiń bir ózi atqarýyna týra keletin tustar da jıi kezdesip jatady. Mundaı jaǵydaıda buryn jasalǵan bezendirilýler men jazylǵan mýzykalarǵa arqa súıep, ortaq taqyrypty ashatyndaı etip paıdalaný óziniń oń nátıjesin beredi.

Teatrlandyrylǵan konert - ártúrli janrlardan qurastyrylyp, ortaq taqyrypqa baǵyndyrylady. Aıtylar ánder men oryndalar bıler de, kórsetiler kórinister de sol maqsat boıynsha tańdalyp alynady. Fılarmonııalyq konertten ózgesheligi de osynda. Teatrlandyrylǵan konert bir bólimdi bolsa 1 saǵat 10 mınýt – 1 saǵat 30 mınýttan, eki bólimdi bolsa birinshisi - 1 saǵat, ekinshisi - 55 mınýttan aspaǵany durys. Kórermenniń shydamyn taýysyp, zerigýine jol bermeýimiz kerek. Qandaı qoıylym bolmasyn montajdyq paraqtaǵy ýaqyt kórsetkishin saqtap, kórinister arasynda orynsyz kidiristerge jol berilmeýin qatań qadaǵalaý kerek. «Alǵashqy oryndalar kórinis teatrlandyrylǵan konerttiń epıgrammasy. Onyń tólqujaty men eń basty áripi. Sondyqtan alǵashqy nomerdiń kóp adamdyq ujymnyń oryndaýyndaǵy áseri kúshti nomermen bastalǵany jón... Árbir oryndalar nomerdi irilendirip(krýpnyı plan) kórsetýdiń joldaryn qarastyrýlaryń kerek... Fınal - teatrlandyrylǵan konerttiń sharyqtaý shegi men kórkemdik ıdeıanyń túıindeler núktesi bolǵandyqtan kórermenderin rýhtandyrarlyqtaı qýatty kúshke, shyrqaý bıikke kóterilgeni maqul... Bul salada eńbek etetin rejısserdiń saıası sezimtaldyǵy joǵary, bilim-parasaty mol, qyzyǵýshylyǵy basym bolýmen qatar kásibı jáne kórkemónerpazdyq oryndaýshylyqtyń múmkindigin jaqsy bilegeni jón. Ózine oıy men kózqarasy ortaq murattastaryn tabýǵa tyrysýy kerek» - deıtin Iosıf Mıhaılovıch.

Buqaralyq qoıylymdar men dataly merekelerdegi, jalpy halyqtyq meıramdardaǵy teatrlandyrylǵan konerttik baǵdarlamalarǵa qoıylar talap-tilekter kún saıyn artyp, kúrdelenip, túrlenip otyrǵan kezde rejısserdiń atqarar isteri orasan zor ekeni aıdan anyq. Estetıkalyq, etıkalyq tálim berer ónerdiń osy túrine ter tógý búgingi rejıssýranyń jaýapty da, abroıly mıssııasy ekenin esten shyǵarmaǵanymyz abzal.